ਜੰਗ (ਕਹਾਣੀ) – ਲੁਇਗੀ ਪਿਰਾਂਡੇਲੋ

ਰਾਤ ਵਾਲੀ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਟ੍ਰੇਨ ਰਾਹੀਂ ਜੋ ਮੁਸਾਫਰ ਰੋਮ ਲਈ ਚਲੇ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੇਰ ਤੱਕ ਫੈਬਰਿਆਨੋ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਛੋਟੇ –ਜਿਹੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਰੁਕਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ । ਉੱਥੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਨ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ਸੁਮੋਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ , ਪੁਰਾਣੇ ਫ਼ੈਸ਼ਨ ਦੀ ਲੋਕਲ ਟ੍ਰੇਨ ਰਾਹੀਂ ਅੱਗੇ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨੀ ਸੀ ।

ਹੁੰਮਸ ਅਤੇ ਧੂੰਏਂ ਭਰੇ ਸੈਕੰਡ ਕਲਾਸ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਰਾਤ ਕੱਟੀ ਸੀ । ਸਵੇਰੇ ਸੋਗੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਪਟੀ ਇੱਕ ਭਾਰੀ – ਭਰਕਮ ਔਰਤ ਤਕਰੀਬਨ ਇੱਕ ਬੇਡੌਲ ਪੰਡ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਲੱਦੀ ਗਈ । ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹਫ਼ਦਾ – ਕਰਾਹੁੰਦਾ ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਆਇਆ – ਇੱਕ ਛੋਟਾ , ਦੁਬਲਾ – ਪਤਲਾ ਅਤੇ ਕਮਜੋਰ ਆਦਮੀ । ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਮੌਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਗਾ ਸੀ । ਅੱਖਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਚਮਕਦੀਆਂ । ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨ ।

ਇੱਕ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਬੈਠਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦਾ ਨਿਮਰਤਾ ਭਰਪੂਰ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਫਿਰ ਉਹ ਔਰਤ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕੋਟ ਦੇ ਕਾਲਰ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹਿਆ : “ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਤਾਂ ਹੋ , ਡੀਅਰ ?”

ਪਤਨੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਢਕੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੋਟ ਦਾ ਕਾਲਰ ਫੇਰ ਆਪਣੀ ਅੱਖ ਤੱਕ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ।

“ ਗੰਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ,” ਪਤੀ ਉਦਾਸ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਦੇ ਨਾਲ ਬੁੜਬੁੜਾਇਆ । ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਆਪਣਾ ਕਰਤੱਵ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਹਿ-ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸੇ ਕਿ ਬੇਚਾਰੀ ਔਰਤ ਤਰਸ ਦੀ ਪਾਤਰ ਸੀ । ਜੰਗ ਉਸਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਉਸਤੋਂ ਦੂਰ ਲੈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਵੀਹ ਸਾਲ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਜਿਸਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਝੋਕ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੁਲਮੌਨਾ ਵਾਲਾ ਘਰ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਬੇਟੇ ਦੇ ਨਾਲ ਰੋਮ ਜਾ ਸਕਣ , ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਵਿਦਿਆ ਲੈਣ ਗਿਆ ਸੀ । ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਯਕੀਨਦਹਾਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਵੈਸੇਵਕ ਬਨਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਉਸਨੂੰ ਮੁਹਾਜ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਭੇਜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਅਤੇ ਹੁਣ ਅਚਾਨਕ ਤਾਰ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਉਣ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰਨ , ਕਿ ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੁਹਾਜ ਉੱਤੇ ਜਾਣਾ ਹੈ ।

ਲੰਬੇ ਕੋਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਹ ਔਰਤ ਛਟਪਟਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਜੰਗਲੀ ਪਸ਼ੂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁੱਰਰਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਪੱਕੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਸ ਮਾਤਰ ਹਮਦਰਦੀ ਵੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੀਆਂ – ਉਸਨੂੰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਉਸੇ ਦਰਦੀ ਭਰੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਖੁਦ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ , ਜੋ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਬੋਲਿਆ : “ਤੁਹਾਨੂੰ ਖੁਦਾ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜਾਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਪੁੱਤਰ ਹੁਣ ਮੁਹਾਜ ਲਈ ਵਿਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਜੰਗ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਦੋ ਵਾਰ ਜਖਮੀ ਹੋ ਕੇ ਪਰਤ ਆਇਆ । ਠੀਕ ਹੋਣ ਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਉਸਨੂੰ ਮੁਹਾਜ ਉੱਤੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।”

“ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖੋ ? ਮੇਰੇ ਦੋ ਬੇਟੇ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਭਤੀਜੇ ਮੁਹਾਜ ਉੱਤੇ ਹਨ ,” ਇੱਕ ਹੋਰ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ।

“ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਪਰ ਸਾਡੀ ਸਥਿਤੀ ਭਿੰਨ ਹੈ । ਸਾਡਾ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਹੈ ,” ਪਤੀ ਨੇ ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਤੋਰੀ ।

“ਇਸ ਨਾਲ ਕੀ ਫਰਕ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ? ਭਲੇ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਡ – ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਵਿਗਾੜ ਲਉ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਕੀ ਬੇਟਿਆਂ ( ਜੇਕਰ ਹੋਣ ) ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਕਰੋਂਗੇ ਨਹੀਂ ? ਪਿਆਰ ਕੋਈ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਜਿਸਨੂੰ ਬੁਰਕੀ ਬੁਰਕੀ ਸਭਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ – ਬਰਾਬਰ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਇੱਕ ਪਿਤਾ ਆਪਣਾ ਕੁਲ ਪਿਆਰ ਆਪਣੇ ਹਰੇਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ । ਚਾਹੇ ਇੱਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਦਸ । ਤੇ ਅੱਜ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੋਨਾਂ ਬੇਟਿਆਂ ਲਈ ਦੁਖੀ ਹਾਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਅੱਧਾ ਅੱਧਾ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ । ਸਗੋਂ ਦੁਗੁਣਾ . . .”

“ਸੱਚ ਹੈ . . . ਸੱਚ ਹੈ,” ਪਤੀ ਨੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਆਹ ਭਰੀ । “ਲੇਕਿਨ ਮੰਨ ਲਉ ( ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕਦੇ ਨਾ ਹੋਵੇ ) ਇੱਕ ਪਿਤਾ ਦੇ ਦੋ ਬੇਟੇ ਮੁਹਾਜ ਉੱਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਵੀ ਇੱਕ ਤਾਂ ਬੱਚ ਗਿਆ । ਉਸਨੂੰ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇਣ ਨੂੰ । ਲੇਕਿਨ ਜੋ ਪੁੱਤਰ ਬੱਚ ਗਿਆ ਹੈ , ਉਸਦੇ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਜੀਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿ ਇੱਕਲੌਤੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਪੁੱਤਰ ਮਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਮਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਪੀੜ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਸਥਿਤੀ ਵੱਧ ਭੈੜੀ ਹੈ ?”

“ ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿਖਦਾ ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੈੜੀ ਹੈ ?”

ਬਕਵਾਸ , ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੁਸਾਫਿਰ ਨੇ ਦਖਲ ਦਿੱਤਾ । ਇੱਕ ਮੋਟੇ ਲਾਲ ਮੂੰਹ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਜਿਸਦੀਆਂ ਪੀਲੀਆਂ – ਭੂਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੂਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਲ ਸਨ ।

ਉਹ ਹੌਂਕ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੁੱਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ , ਜੋ ਉਸ ਅੰਦਰ ਖੌਲਦੇ ਭਿਅੰਕਰ ਤੂਫਾਨ ਨੂੰ ਵੇਗ ਨਾਲ ਉੱਗਲ ਦੇਣ ਲਈ ਬੇਚੈਨ ਲੱਗ ਰਹੀਆਂ ਸਨ , ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਕਮਜੋਰ ਸਰੀਰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਸਾਂਭ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

“ਬਕਵਾਸ ,” ਉਸਨੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਢਕਦੇ ਹੋਏ ਦੁਹਰਾਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਮੂਹਰਲੇ ਦੋ ਨਿਕਲੇ ਹੋਏ ਦੰਦਾਂ ਨੂੰ ਲੁਕੋ ਸਕੇ ।

“ਬਕਵਾਸ । ਕੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਲਈ ਜੀਵਨ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ? ”

ਦੂਜੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਕਸ਼ਟ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ । ਜਿਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸੀ , ਉਸਨੇ ਲੰਮੀ ਸਾਹ ਲਈ , “ ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ । ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਸਾਡੇ ਨਹੀਂ ; ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੇ . . . ।

“ਬਕਵਾਸ ,” ਮੋਟੇ ਮੁਸਾਫਰ ਨੇ ਮੋੜਵਾਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ।

“ਕੀ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ? ਸਾਡੇ ਬੇਟੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ . . . ਕਿਉਂਕਿ . . . ਕਿਉਂਕਿ . . . ਖੈਰ । ਉਹ ਜਰੂਰ ਪੈਦਾ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਸਾਡੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹੀ ਸੱਚ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਉਹ ਕਦੇ ਸਾਡੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੀਹ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਫਿਰ ਉਹ ਠੀਕ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ ਅਸੀਂ ਸੀ ਉਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ । ਸਾਡੇ ਵੀ ਪਿਤਾ ਸਨ ਅਤੇ ਮਾਂ ਸੀ । ਲੇਕਿਨ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਹੁਤ ਹੋਰ ਚੀਜਾਂ ਵੀ ਸਨ ਜਿਵੇਂ – ਕੁੜੀਆਂ , ਸਿਗਰਟ , ਭਰਮ ਭੁਲੇਖੇ , ਨਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤੇ . . . ਅਤੇ ਹਾਂ , ਦੇਸ਼ । ਜਿਸਦੇ ਸੱਦੇ ਦਾ ਅਸੀਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ – ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਵੀਹ ਦੇ ਸਾਂ – ਜੇਕਰ ਮਾਤਾ – ਪਿਤਾ ਨੇ ਮਨਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ , ਫਿਰ ਵੀ । ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੈ , ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਕੜਾ ਹੈ ਸਾਡਾ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ । ਕੀ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਮੁਹਾਜ ਉੱਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੇਗਾ ?”

ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ । ਸਭ ਨੇ ਸਹਿਮਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ।

“ਕਿਉਂ . . .” ਮੋਟੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਹਿਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ । “ਕਿਉਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦੇ ਹਨ ? ਕੀ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਰੱਖਣ , ਆਪਣੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਮ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ( ਹਾਲਾਂਕਿ , ਮੈਂ ਕੁਲੀਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ) ? ਕੀ ਇਹ ਸੁਭਾਵਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਵੇ ? ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਬੁੱਢਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਹੁਣ ਚੱਲ – ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ? ਜੇਕਰ ਦੇਸ਼ , ਜੇਕਰ ਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਲੋੜ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਰੋਟੀ , ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆ ਨੇ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਨਾ ਮਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਖਾਣਾ ਹੈ , ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਤੇ ਸਾਡੇ ਬੇਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੀਹ ਬਰਸ ਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ ਉਹ ਅੱਥਰੂ ਕੇਰੇ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ । ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਮਰ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹ ਹੰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ ਮਰਨ ( ਮੈਂ ਚੰਗੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ) । ਹੁਣ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਜਵਾਨ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ ਮਰਦਾ ਹੈ , ਬਿਨਾਂ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕੁਰੂਪ ਪਹਿਲੂ ਵੇਖੇ । ਅਕੇਵੇਂ , ਨੀਚਤਾ ਅਤੇ ਘਬਰਾਹਟ ਦੀ ਕੁੜੱਤਣ ਦੇ ਬਿਨਾਂ . . . ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ? ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਰੋਣਾ ਬੰਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਹੱਸਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ . . . ਜਾਂ ਘੱਟ – ਵਲੋਂ – ਘੱਟ ਖੁਦਾ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ . . . ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ , – ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰਾ ਪੁੱਤਰ , ਮਰਨ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਰਵੋਤਮ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸਤੋਂ ਚੰਗੀ ਮੌਤ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦੀ । ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋ , ਮੈਂ ਸੋਗੀ ਕੱਪੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਦਾ ਹਾਂ . . .

ਉਸਨੇ ਭੂਰੇ ਕੋਟ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਝਾੜਿਆ । ਉਸਦੇ ਟੁੱਟੇ ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਉਸਦਾ ਨੀਲਾ ਬੁਲ੍ਹ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੇਜਲ ਅਤੇ ਬੇਹਰਕਤ ਸਨ । ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਤਿੱਖੀ ਹਾਸੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੀ ਜੋ ਇੱਕ ਸਿਸਕੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ ।

ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੈ . . . ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੈ . . . ਦੂਜੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਏ ।

ਔਰਤ ਜੋ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕੋਟ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਗਠੜੀ ਜਿਹੀ ਬਣੀ ਬੈਠੀ ਸੀ , ਸੁਣ ਰਹੀ ਸੀ – ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ – ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਡੂੰਘੇ ਦੁਖ ਲਈ ਹਮਦਰਦੀ ਭਾਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਕੁੱਝ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਦਿਖਾਏ ਕਿ ਇੱਕ ਮਾਂ ਕਿਵੇਂ ਢਾਰਸ ਰੱਖੇ ਜੋ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਮੌਤ ਲਈ ਨਹੀਂ , ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਜਿੰਦਗੀ ਲਈ ਭੇਜ ਰਹੀ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹੇ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ . . . ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਕਸ਼ਟ ਵੱਧ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿ ਕੋਈ – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਸੋਚਦੀ ਸੀ – ਉਸਦਾ ਦੁਖ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ।

ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਇਸ ਮੁਸਾਫਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਪਤਾ ਚਲਾ ਕਿ ਦੂਜੇ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕੇ ਸਨ । ਸਗੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕੀ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਾਤਾ – ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਰੋਏ ਨਹੀਂ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਬੇਟਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਰੋਏ ਸਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਉਪਰ ਚੁੱਕਿਆ । ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਝੁਕ ਗਈ ਤਾਂਕਿ ਮੋਟੇ ਮੁਸਾਫਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ ਸਕੇ । ਜੋ ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੇ , ਬਿਨਾਂ ਪਛਤਾਵੇ ਦੇ ਵੀਰਗਤੀ ਪਾਉਣ ਦਾ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਕੋਲ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਸਨੇ ਸੁਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ – ਉਸਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਅਣਜਾਣੀ ਦੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਬਹਾਦੁਰ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਸਭ ਲੋਕ ਵਧਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਹਨੇ ਇੰਨੇ ਉਦਾਸੀਨ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮੌਤ ਸੰਬੰਧੀ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਜਿਵੇਂ ਜੋ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਉਸਨੇ ਨਾ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇ , ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸੁਪਨੇ ਤੋਂ ਜਾਗੀ ਹੋਵੇ – ਉਹ ਉਸ ਬੁਢੇ ਆਦਮੀ ਵੱਲ ਮੁੜੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ , “ ਤਾਂ ਫਿਰ . . . ਕੀ ਤੁਹਾਡਾ ਪੁੱਤਰ ਸੱਚਮੁਚ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ ?”

ਸਭ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਘੂਰਿਆ । ਬੁੱਢਾ ਵੀ ਘੁੰਮ ਕੇ ਆਪਣੀ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਨਿਕਲੀਆਂ , ਭਿਆਨਕ ਸੇਜਲ , ਹਲਕੀਆਂ – ਭੂਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਗੱਡਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਗਾ । ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਲੇਕਿਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਗਿਆ । ਵੇਖਦਾ ਗਿਆ । ਜਿਵੇਂ ਕੇਵਲ ਹੁਣੇ – ਉਸ ਮੂਰਖ , ਬੇਤੁਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਾਲ – ਉਸਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੱਚਮੁਚ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ – ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ – ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ …ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਸਿਕੁੜ ਗਿਆ , ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੇਢੰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚੋਂ ਰੁਮਾਲ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਸਭ ਲਈ ਅਚਰਜਜਨਕ ਹਿਰਦਾ ਦਹਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਚੀਖ ਦੇ ਨਾਲ ਫੁੱਟ ਫੁੱਟ ਕੇ ਹੁਬਕੀਂ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ।