ਜੰਗ (ਕਹਾਣੀ) – ਲੁਇਗੀ ਪਿਰਾਂਡੇਲੋ

ਰਾਤ ਵਾਲੀ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਟ੍ਰੇਨ ਰਾਹੀਂ ਜੋ ਮੁਸਾਫਰ ਰੋਮ ਲਈ ਚਲੇ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੇਰ ਤੱਕ ਫੈਬਰਿਆਨੋ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਛੋਟੇ –ਜਿਹੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਰੁਕਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ । ਉੱਥੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਨ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ਸੁਮੋਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ , ਪੁਰਾਣੇ ਫ਼ੈਸ਼ਨ ਦੀ ਲੋਕਲ ਟ੍ਰੇਨ ਰਾਹੀਂ ਅੱਗੇ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨੀ ਸੀ ।

ਹੁੰਮਸ ਅਤੇ ਧੂੰਏਂ ਭਰੇ ਸੈਕੰਡ ਕਲਾਸ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਰਾਤ ਕੱਟੀ ਸੀ । ਸਵੇਰੇ ਸੋਗੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਪਟੀ ਇੱਕ ਭਾਰੀ – ਭਰਕਮ ਔਰਤ ਤਕਰੀਬਨ ਇੱਕ ਬੇਡੌਲ ਪੰਡ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਲੱਦੀ ਗਈ । ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹਫ਼ਦਾ – ਕਰਾਹੁੰਦਾ ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਆਇਆ – ਇੱਕ ਛੋਟਾ , ਦੁਬਲਾ – ਪਤਲਾ ਅਤੇ ਕਮਜੋਰ ਆਦਮੀ । ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਮੌਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਗਾ ਸੀ । ਅੱਖਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਚਮਕਦੀਆਂ । ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨ ।

ਇੱਕ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਬੈਠਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦਾ ਨਿਮਰਤਾ ਭਰਪੂਰ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਫਿਰ ਉਹ ਔਰਤ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕੋਟ ਦੇ ਕਾਲਰ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹਿਆ : “ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਤਾਂ ਹੋ , ਡੀਅਰ ?”

ਪਤਨੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਢਕੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੋਟ ਦਾ ਕਾਲਰ ਫੇਰ ਆਪਣੀ ਅੱਖ ਤੱਕ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ।

“ ਗੰਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ,” ਪਤੀ ਉਦਾਸ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਦੇ ਨਾਲ ਬੁੜਬੁੜਾਇਆ । ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਆਪਣਾ ਕਰਤੱਵ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਹਿ-ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸੇ ਕਿ ਬੇਚਾਰੀ ਔਰਤ ਤਰਸ ਦੀ ਪਾਤਰ ਸੀ । ਜੰਗ ਉਸਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਉਸਤੋਂ ਦੂਰ ਲੈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਵੀਹ ਸਾਲ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਜਿਸਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਝੋਕ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੁਲਮੌਨਾ ਵਾਲਾ ਘਰ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਬੇਟੇ ਦੇ ਨਾਲ ਰੋਮ ਜਾ ਸਕਣ , ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਵਿਦਿਆ ਲੈਣ ਗਿਆ ਸੀ । ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਯਕੀਨਦਹਾਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਵੈਸੇਵਕ ਬਨਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਉਸਨੂੰ ਮੁਹਾਜ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਭੇਜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਅਤੇ ਹੁਣ ਅਚਾਨਕ ਤਾਰ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਉਣ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰਨ , ਕਿ ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੁਹਾਜ ਉੱਤੇ ਜਾਣਾ ਹੈ ।

ਲੰਬੇ ਕੋਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਹ ਔਰਤ ਛਟਪਟਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਜੰਗਲੀ ਪਸ਼ੂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁੱਰਰਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਪੱਕੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਸ ਮਾਤਰ ਹਮਦਰਦੀ ਵੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੀਆਂ – ਉਸਨੂੰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਉਸੇ ਦਰਦੀ ਭਰੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਖੁਦ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ , ਜੋ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਬੋਲਿਆ : “ਤੁਹਾਨੂੰ ਖੁਦਾ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜਾਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਪੁੱਤਰ ਹੁਣ ਮੁਹਾਜ ਲਈ ਵਿਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਜੰਗ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਦੋ ਵਾਰ ਜਖਮੀ ਹੋ ਕੇ ਪਰਤ ਆਇਆ । ਠੀਕ ਹੋਣ ਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਉਸਨੂੰ ਮੁਹਾਜ ਉੱਤੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।”

“ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖੋ ? ਮੇਰੇ ਦੋ ਬੇਟੇ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਭਤੀਜੇ ਮੁਹਾਜ ਉੱਤੇ ਹਨ ,” ਇੱਕ ਹੋਰ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ।

“ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਪਰ ਸਾਡੀ ਸਥਿਤੀ ਭਿੰਨ ਹੈ । ਸਾਡਾ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਹੈ ,” ਪਤੀ ਨੇ ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਤੋਰੀ ।

“ਇਸ ਨਾਲ ਕੀ ਫਰਕ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ? ਭਲੇ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਡ – ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਵਿਗਾੜ ਲਉ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਕੀ ਬੇਟਿਆਂ ( ਜੇਕਰ ਹੋਣ ) ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਕਰੋਂਗੇ ਨਹੀਂ ? ਪਿਆਰ ਕੋਈ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਜਿਸਨੂੰ ਬੁਰਕੀ ਬੁਰਕੀ ਸਭਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ – ਬਰਾਬਰ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਇੱਕ ਪਿਤਾ ਆਪਣਾ ਕੁਲ ਪਿਆਰ ਆਪਣੇ ਹਰੇਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ । ਚਾਹੇ ਇੱਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਦਸ । ਤੇ ਅੱਜ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੋਨਾਂ ਬੇਟਿਆਂ ਲਈ ਦੁਖੀ ਹਾਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਅੱਧਾ ਅੱਧਾ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ । ਸਗੋਂ ਦੁਗੁਣਾ . . .”

“ਸੱਚ ਹੈ . . . ਸੱਚ ਹੈ,” ਪਤੀ ਨੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਆਹ ਭਰੀ । “ਲੇਕਿਨ ਮੰਨ ਲਉ ( ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕਦੇ ਨਾ ਹੋਵੇ ) ਇੱਕ ਪਿਤਾ ਦੇ ਦੋ ਬੇਟੇ ਮੁਹਾਜ ਉੱਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਵੀ ਇੱਕ ਤਾਂ ਬੱਚ ਗਿਆ । ਉਸਨੂੰ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇਣ ਨੂੰ । ਲੇਕਿਨ ਜੋ ਪੁੱਤਰ ਬੱਚ ਗਿਆ ਹੈ , ਉਸਦੇ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਜੀਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿ ਇੱਕਲੌਤੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਪੁੱਤਰ ਮਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਮਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਪੀੜ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਸਥਿਤੀ ਵੱਧ ਭੈੜੀ ਹੈ ?”

“ ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿਖਦਾ ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੈੜੀ ਹੈ ?”

ਬਕਵਾਸ , ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੁਸਾਫਿਰ ਨੇ ਦਖਲ ਦਿੱਤਾ । ਇੱਕ ਮੋਟੇ ਲਾਲ ਮੂੰਹ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਜਿਸਦੀਆਂ ਪੀਲੀਆਂ – ਭੂਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੂਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਲ ਸਨ ।

ਉਹ ਹੌਂਕ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੁੱਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ , ਜੋ ਉਸ ਅੰਦਰ ਖੌਲਦੇ ਭਿਅੰਕਰ ਤੂਫਾਨ ਨੂੰ ਵੇਗ ਨਾਲ ਉੱਗਲ ਦੇਣ ਲਈ ਬੇਚੈਨ ਲੱਗ ਰਹੀਆਂ ਸਨ , ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਕਮਜੋਰ ਸਰੀਰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਸਾਂਭ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

“ਬਕਵਾਸ ,” ਉਸਨੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਢਕਦੇ ਹੋਏ ਦੁਹਰਾਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਮੂਹਰਲੇ ਦੋ ਨਿਕਲੇ ਹੋਏ ਦੰਦਾਂ ਨੂੰ ਲੁਕੋ ਸਕੇ ।

“ਬਕਵਾਸ । ਕੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਲਈ ਜੀਵਨ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ? ”

ਦੂਜੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਕਸ਼ਟ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ । ਜਿਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸੀ , ਉਸਨੇ ਲੰਮੀ ਸਾਹ ਲਈ , “ ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ । ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਸਾਡੇ ਨਹੀਂ ; ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੇ . . . ।

“ਬਕਵਾਸ ,” ਮੋਟੇ ਮੁਸਾਫਰ ਨੇ ਮੋੜਵਾਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ।

“ਕੀ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ? ਸਾਡੇ ਬੇਟੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ . . . ਕਿਉਂਕਿ . . . ਕਿਉਂਕਿ . . . ਖੈਰ । ਉਹ ਜਰੂਰ ਪੈਦਾ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਸਾਡੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹੀ ਸੱਚ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਉਹ ਕਦੇ ਸਾਡੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੀਹ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਫਿਰ ਉਹ ਠੀਕ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ ਅਸੀਂ ਸੀ ਉਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ । ਸਾਡੇ ਵੀ ਪਿਤਾ ਸਨ ਅਤੇ ਮਾਂ ਸੀ । ਲੇਕਿਨ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਹੁਤ ਹੋਰ ਚੀਜਾਂ ਵੀ ਸਨ ਜਿਵੇਂ – ਕੁੜੀਆਂ , ਸਿਗਰਟ , ਭਰਮ ਭੁਲੇਖੇ , ਨਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤੇ . . . ਅਤੇ ਹਾਂ , ਦੇਸ਼ । ਜਿਸਦੇ ਸੱਦੇ ਦਾ ਅਸੀਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ – ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਵੀਹ ਦੇ ਸਾਂ – ਜੇਕਰ ਮਾਤਾ – ਪਿਤਾ ਨੇ ਮਨਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ , ਫਿਰ ਵੀ । ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੈ , ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਕੜਾ ਹੈ ਸਾਡਾ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ । ਕੀ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਮੁਹਾਜ ਉੱਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੇਗਾ ?”

ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ । ਸਭ ਨੇ ਸਹਿਮਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ।

“ਕਿਉਂ . . .” ਮੋਟੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਹਿਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ । “ਕਿਉਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦੇ ਹਨ ? ਕੀ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਰੱਖਣ , ਆਪਣੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਮ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ( ਹਾਲਾਂਕਿ , ਮੈਂ ਕੁਲੀਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ) ? ਕੀ ਇਹ ਸੁਭਾਵਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਵੇ ? ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਬੁੱਢਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਹੁਣ ਚੱਲ – ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ? ਜੇਕਰ ਦੇਸ਼ , ਜੇਕਰ ਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਲੋੜ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਰੋਟੀ , ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆ ਨੇ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਨਾ ਮਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਖਾਣਾ ਹੈ , ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਤੇ ਸਾਡੇ ਬੇਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੀਹ ਬਰਸ ਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ ਉਹ ਅੱਥਰੂ ਕੇਰੇ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ । ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਮਰ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹ ਹੰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ ਮਰਨ ( ਮੈਂ ਚੰਗੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ) । ਹੁਣ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਜਵਾਨ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ ਮਰਦਾ ਹੈ , ਬਿਨਾਂ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕੁਰੂਪ ਪਹਿਲੂ ਵੇਖੇ । ਅਕੇਵੇਂ , ਨੀਚਤਾ ਅਤੇ ਘਬਰਾਹਟ ਦੀ ਕੁੜੱਤਣ ਦੇ ਬਿਨਾਂ . . . ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ? ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਰੋਣਾ ਬੰਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਹੱਸਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ . . . ਜਾਂ ਘੱਟ – ਵਲੋਂ – ਘੱਟ ਖੁਦਾ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ . . . ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ , – ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰਾ ਪੁੱਤਰ , ਮਰਨ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਰਵੋਤਮ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸਤੋਂ ਚੰਗੀ ਮੌਤ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦੀ । ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋ , ਮੈਂ ਸੋਗੀ ਕੱਪੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਦਾ ਹਾਂ . . .

ਉਸਨੇ ਭੂਰੇ ਕੋਟ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਝਾੜਿਆ । ਉਸਦੇ ਟੁੱਟੇ ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਉਸਦਾ ਨੀਲਾ ਬੁਲ੍ਹ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੇਜਲ ਅਤੇ ਬੇਹਰਕਤ ਸਨ । ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਤਿੱਖੀ ਹਾਸੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੀ ਜੋ ਇੱਕ ਸਿਸਕੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ ।

ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੈ . . . ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੈ . . . ਦੂਜੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਏ ।

ਔਰਤ ਜੋ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕੋਟ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਗਠੜੀ ਜਿਹੀ ਬਣੀ ਬੈਠੀ ਸੀ , ਸੁਣ ਰਹੀ ਸੀ – ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ – ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਡੂੰਘੇ ਦੁਖ ਲਈ ਹਮਦਰਦੀ ਭਾਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਕੁੱਝ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਦਿਖਾਏ ਕਿ ਇੱਕ ਮਾਂ ਕਿਵੇਂ ਢਾਰਸ ਰੱਖੇ ਜੋ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਮੌਤ ਲਈ ਨਹੀਂ , ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਜਿੰਦਗੀ ਲਈ ਭੇਜ ਰਹੀ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹੇ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ . . . ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਕਸ਼ਟ ਵੱਧ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿ ਕੋਈ – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਸੋਚਦੀ ਸੀ – ਉਸਦਾ ਦੁਖ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ।

ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਇਸ ਮੁਸਾਫਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਪਤਾ ਚਲਾ ਕਿ ਦੂਜੇ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕੇ ਸਨ । ਸਗੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕੀ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਾਤਾ – ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਰੋਏ ਨਹੀਂ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਬੇਟਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਰੋਏ ਸਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਉਪਰ ਚੁੱਕਿਆ । ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਝੁਕ ਗਈ ਤਾਂਕਿ ਮੋਟੇ ਮੁਸਾਫਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ ਸਕੇ । ਜੋ ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੇ , ਬਿਨਾਂ ਪਛਤਾਵੇ ਦੇ ਵੀਰਗਤੀ ਪਾਉਣ ਦਾ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਕੋਲ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਸਨੇ ਸੁਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ – ਉਸਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਅਣਜਾਣੀ ਦੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਬਹਾਦੁਰ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਸਭ ਲੋਕ ਵਧਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਹਨੇ ਇੰਨੇ ਉਦਾਸੀਨ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮੌਤ ਸੰਬੰਧੀ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਜਿਵੇਂ ਜੋ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਉਸਨੇ ਨਾ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇ , ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸੁਪਨੇ ਤੋਂ ਜਾਗੀ ਹੋਵੇ – ਉਹ ਉਸ ਬੁਢੇ ਆਦਮੀ ਵੱਲ ਮੁੜੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ , “ ਤਾਂ ਫਿਰ . . . ਕੀ ਤੁਹਾਡਾ ਪੁੱਤਰ ਸੱਚਮੁਚ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ ?”

ਸਭ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਘੂਰਿਆ । ਬੁੱਢਾ ਵੀ ਘੁੰਮ ਕੇ ਆਪਣੀ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਨਿਕਲੀਆਂ , ਭਿਆਨਕ ਸੇਜਲ , ਹਲਕੀਆਂ – ਭੂਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਗੱਡਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਗਾ । ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਲੇਕਿਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਗਿਆ । ਵੇਖਦਾ ਗਿਆ । ਜਿਵੇਂ ਕੇਵਲ ਹੁਣੇ – ਉਸ ਮੂਰਖ , ਬੇਤੁਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਾਲ – ਉਸਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੱਚਮੁਚ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ – ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ – ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ …ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਸਿਕੁੜ ਗਿਆ , ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੇਢੰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚੋਂ ਰੁਮਾਲ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਸਭ ਲਈ ਅਚਰਜਜਨਕ ਹਿਰਦਾ ਦਹਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਚੀਖ ਦੇ ਨਾਲ ਫੁੱਟ ਫੁੱਟ ਕੇ ਹੁਬਕੀਂ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ।

ਸੁਖਾਂਤ (ਕਹਾਣੀ) – ਐਂਤਨ ਚੈਖਵ

ਹੈੱਡ ਗਾਰਡ ਨਿਕੋਲਾਈ ਨਿਕੋਲਾਏਵਿਚ ਸਟਿਚਕਿਨ ਨੇ ਛੁੱਟੀ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਲੁਬੋਵ ਗਰਿਗੋਰੀਏਵਨਾ ਨਾਮ ਦੀ ਖਾਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਰੂਰੀ ਗੱਲ ਲਈ ਆਪਣੇ ਘਰ ਬੁਲਾਇਆ . ਲੁਬੋਵ ਗਰਿਗੋਰੀਏਵਨਾ ਚਾਲ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਦਲੇਰ ਔਰਤ ਸੀ , ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਜਰੂਰੀ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਿਚੋਲਗਿਰੀ ਕਰਦੀ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਸੰਸਕਾਰੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਫੁਸਫੁਸਾਹਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ . ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੋਇਆ , ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਹਾਸੇ ਠੱਠੇ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸਟਿਚਕਿਨ , ਕੁੱਝ ਕੁੱਝ ਸ਼ਰਮਾਉਂਦਾ ਜਿਹਾ , ਆਪਣਾ ਸਿਗਾਰ ਜਲਾਂਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿਣ ਲਗਾ ,

“ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਕੇ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ . ਸਿਮੋਨ ਇਵਾਨੋਵਿਚ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਅਹਿਮ ਮਸਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੋ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸਬੰਧ ਮੇਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਨਿਜੀ ਸੁਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨਾਲ ਹੈ . ਲੁਬੋਵ ਗਰਿਗੋਰੀਏਵਨਾ , ਤੁਸੀਂ ਵੇਖ ਹੀ ਰਹੀ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਵੰਜਾ ਦੀ ਉਮਰ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ , ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਉਮਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਵੀ ਭਰ ਜਵਾਨ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇਗੀ . ਮੈਂ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਅਹੁਦੇ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ . ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਇਦਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ , ਪਤਨੀ ਜਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ . ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤਨਖਾਹ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮੇਰੇ ਕੁੱਝ ਪੈਸੇ ਬੈਂਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਿੱਧੀ ਸਾਦੀ ਅਤੇ ਈਮਾਨਦਾਰ ਜਿੰਦਗੀ ਜੀਂਦੇ ਹੋਏ ਬਚਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ . ਮੈਂ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਸੰਜਮੀ ਇਨਸਾਨ ਹਾਂ , ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਨਮਾਨਜਨਕ ਅਤੇ ਬਾਜਾਬਤਾ ਜਿੰਦਗੀ ਜੀਵਿਆ ਹਾਂ , ਜੋ ਕਿ ਹੋਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ . ਅੱਜ ਜੋ ਚੀਜ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਉਹ ਹੈ ਇੱਕ ਪਰਵਾਰਕ ਅਪਣੱਤ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ . ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਦਰ ਦਰ ਭਟਕਦੇ ਮੇਗਿਆਰਾਂ(ਹੰਗਰੀ ਵਾਸੀ ਇੱਕ ਕਬੀਲਾ)ਵਰਗੀ ਹੈ , ਜਾਂ ਫਿਰ ਐਸੇ ਕਿਸੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਹੈ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸੁਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕੱਟਦਾ ਹੋਇਆ , ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਖਸ ਕੋਲੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਵੰਡ ਸਕੇ , ਬੀਮਾਰ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਗਲਾਸ ਪਾਣੀ ਮੰਗ ਸਕੇ . ਔਰ .. ਲੁਬੋਵ ਗਰਿਗੋਰੀਏਵਨਾ , ਮੇਰੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਰਜ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਜ੍ਹਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਦੀਸ਼ੁਦਾ ਇਨਸਾਨ ਕਿਸੇ ਗੈਰ ਸ਼ਾਦੀਸ਼ੁਦਾ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਦਰ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . ਮੈਂ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਤਬਕੇ ਨਾਲ ਬਾਵਸਤਾ ਹਾਂ , ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਹਨ , ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਦੂਜੇ ਨਜਰੀਏ ਤੋਂ ਵੇਖੋ , ਤਾਂ ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ , ਮੈਂ ਹਾਂ ਕੀ ? ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ , ਜਿਨ੍ਹੇ ਕੋਈ ਕਸਮ ਸਹੁੰ ਖਾ ਰੱਖੀ ਹੋਵੇ . ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ , ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਲਾਇਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਬੱਝਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਦਿਲੀ ਖਾਹਸ਼ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹਵਾਂਗਾ . ”

“ ਵਧੀਆ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ . ” ਵਿਚੋਲਗੀਰ ਲੁਬੋਵ ਨੇ ਹੌਕਾ ਜਿਹਾ ਭਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ .

“ਮੈਂ ਹੁਣ ਇਕੱਲਾ ਹਾਂ , ਅਤੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਸਾਰੇ ਅਜਨਬੀ ਹੀ ਨੇ , ਮੈਂ ਜਾ ਆ ਵੀ ਕਿੱਥੇ ਸਕਦਾ ਹਾਂ . ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਕਹਿ-ਸੁਣ ਵੀ ਕਿਸ ਨਾਲ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ? ਇਸ ਲਈ ਸਿਮੋਨ ਇਵਾਨੋਵਿਚ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਭਰਨਾ ਹੀ ਉਸਦਾ ਪੇਸ਼ਾ ਹੋਵੇ . ਤੇ , ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਗੁਜਾਰਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕੱਲ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਨ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰੋ . ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਇਕ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਤਫਸੀਲ ਹੈ , ’ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਬਣਾ ਸਕਦੀ ਹੋ . . . . . ”

“ਹਾਂ , ਬਿਲਕੁਲ . ”

“ ਪੀਉ , ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਕੇ , ਪੀਉ . . . . . ”

ਆਪਣੇ ਆਦਤਨ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਲੁਬੋਵ ਨੇ ਗਲਾਸ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਪਲਕ ਝਪਕਾਏ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ .
“ਜਰੂਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ . ” ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ , “ਅਤੇ ਦੁਲਹਨ … ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੜੀ ਪਸੰਦ ਕਰੋਗੇ , ਮਿ . ਨਿਕੋਲਾਈ ਨਿਕੋਲਾਏਵਿਚ ? ”

“ਮੈਂ , ਜੋ ਵੀ ਮੇਰੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੋਵੇ . ”

“ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਫਰਮਾਇਆ , ਸਹੀ ਹੈ , ਇਹ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਹੀ ਸੌਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਵੀ , ਹਰ ਆਦਮੀ ਦਾ ਪਸੰਦ ਨਾਪਸੰਦ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਪੈਮਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਭਾਉਂਦੀ ਹੈ , ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਭੂਰੇ . . . . ”

ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਸਟਿਚਕਿਨ ਨੇ ਕਿਹਾ “ਲੁਬੋਵ ਗਰਿਗੋਰੀਏਵਨਾ , ਮੈਂ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਮਿਜਾਜ ਵਾਲਾ ਦ੍ਰਿੜ ਚਰਿੱਤਰ ਆਦਮੀ ਹਾਂ . ਮੇਰੇ ਲਈ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਅਤੇ ਰੂਪ ਰੰਗ ਵਰਗੀਆਂ ਬਾਹਰੀ ਚੀਜਾਂ ਕਦਾਚਿਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀਆਂ , ਕਿਉਂਕਿ , ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਵੀ ਹੈ , ਕਿ ਚਿਹਰਾ ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ ਕੇਵਲ ਚਿਹਰਾ ਮਾਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਅਤੇ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪਤਨੀ ਹੋਣ ਮਤਲਬ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਉਲਝਣਾਂ ਅਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਦੇ ਵੱਸ ਪੈਣਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . ਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ , ਇੱਕ ਔਰਤ ਦਾ ਸੁਹੱਪਣ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਬਾਹਰੋਂ ਦਿਸਦਾ ਹੈ , ਸਗੋਂ ਉਹ ਕਿਤੇ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਛੁਪੀ ਚੀਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਸਾਫ਼ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੰਜ ਹੀ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਗੁਣ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਉਸ ਵਿੱਚ . ਪੀਉ …ਇੱਕ ਹੋਰ ਲਓ , ਪਲੀਜ , ਇੱਕ ਹੋਰ . . . . . ਠੀਕ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਤੰਦਰੁਸਤ ਪਤਨੀ ਮਿਲੇ , ਲੇਕਿਨ ਸਾਥੀ-ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਵੀ ਕੋਈ ਓਨੀ ਜਰੂਰੀ ਚੀਜ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ : ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਹੈ ਸਮਝ . ਲੇਕਿਨ ਉਥੇ ਹੀ ਦੂਜੀ ਤਰਫ , ਇਸਦੇ ਵੀ ਕੁੱਝ ਖਾਸ ਮਾਅਨੇ ਨਹੀਂ , ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਝ ਵਾਲੀ ਨਿਕਲੀ ਤਾਂ ਦਿਮਾਗ ਕੁੱਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਚਲਾਵੇਗੀ , ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਹੀ ਸੋਚਦੀ ਰਹੇਗੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਜਿਹਨ ਵਿੱਚ ਉਲੂਲ ਜੁਲੂਲ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਰਹਿਣਗੇ . ਇਹ ਕੋਈ ਕਹਿਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਲੇਕਿਨ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਣੇਗੀ , ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ‘ਪੜਾਈ – ਪੜਾਈ’. ਇਹ ਤਾਂ ਅਤਿ ਉੱਤਮ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਪਤਨੀ ਇਕੱਠੇ ਫਰੇਂਚ , ਜਰਮਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਕੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬੁੜਬੁੜ ਕਰ ਸਕਣਯੋਗ ਹੋਵੇ , ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ ਜੇਕਰ ਉਸਨੂੰ ਬਟਨ ਟਾਂਕਣ ਦਾ ਸ਼ਊਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ? ਮੈਂ ਇੱਕ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਤਬਕੇ ਨਾਲ ਬਾਵਸਤਾ ਹਾਂ , ਮੈਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਪ੍ਰਿੰਸ ਕੇਨਿਤਲਿਨ ਤੱਕ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਗੱਲਬਾਤ ਰਹੀ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹੈ , ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਦਾ ਸਧਾਰਣ ਇਨਸਾਨ ਹਾਂ . ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਸਾਦੀ ਕੁੜੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ . ਜਰੂਰੀ ਸਿਰਫ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਵੇ , ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਲਈ ਮੇਰੀ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹੋਵੇ .

“ ਜਾਹਰ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਹੈ . ”

“ਠੀਕ ਹੈ ਫਿਰ , ਤਾਂ ਹੁਣ ਸਭ ਤੋਂ ਜਰੂਰੀ ਮਸਲੇ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਾਂ . . . . ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਅਮੀਰ ਕੁੜੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀ . ਮੈਂ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਝੁਕ ਸਕੂੰਗਾ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਏ ਕਿ ਮੈਂ ਪੈਸੇ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ . ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਖਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ , ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰਾ ਕਮਾਇਆ ਖਾਵੇ , ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸਮਝੇ ਵੀ . ਲੇਕਿਨ ਹਾਂ , ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗਰੀਬ ਕੁੜੀ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੇਜ਼ ਹੈ . ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਇੱਕ ਅਸੂਲੀ ਆਦਮੀ ਹਾਂ , ਅਤੇ ਮੈਂ ਪੈਸੇ ਲਈ ਨਹੀਂ , ਸਗੋਂ ਪਿਆਰ ਲਈ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ , ਲੇਕਿਨ ਇਸਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਕੁੜੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚੱਲੇਗੀ , ਕਿਉਂਕਿ , ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀਮਤਾਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਮਾਨ ਛੂਹਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ , ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਹੋਣਗੇ ਹੀ . ”

“ਮੈਂ ਦਹੇਜ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਵੀ ਖੋਜ ਸਕਦੀ ਹਾਂ , ” ਲੁਬੋਵ ਗਰਿਗੋਰੀਏਵਨਾ ਨੇ ਕਿਹਾ .

“ਪਲੀਜ , ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੋਰ ਡ੍ਰਿੰਕ ਲਓ . . . . ”

ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਚੁੱਪੀ ਛਾਈ ਰਹੀ . ਫਿਰ ਵਿਚੋਲਗੀਰ ਲੁਬੋਵ ਨੇ ਇੱਕ ਉਬਾਸੀ ਲਈ , ਅਤੇ ਜਨਾਬ ਗਾਰਡ ਉੱਤੇ ਤਿਰਛੀ ਨਜ਼ਰ ਸੁੱਟਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲੀ , “ ਠੀਕ ਹੈ ਸਰ . . ਇਹ ਦੱਸੋ ਭਲਾ ਕੁੰਵਾਰੀ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਰਹੇਗੀ ? ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਸੌਦੇ ਵੀ ਹਨ . ਇੱਕ ਫਰੇਂਚ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਗਰੀਕ , ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਠੀਕ ਠਾਕ . ”

ਸਟਿਚਕਿਨ ਨੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ , ਬੋਲਿਆ :

“ਜੀ ਨਹੀਂ , ਧੰਨਵਾਦ . ਹੁਣ , ਇਹ ਦੇਖਣ ਲਈ ਕਿ ਇੱਕ ਅਸਾਮੀ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ ਡੀਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਕੀ ਮੈਂ ਪੁਛ ਸਕਦਾ ਹਾਂ : ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਇਸਦਾ ਸੇਵਾਫਲ ਕੀ ਲਵੋਗੇ ? ”

“ਮੈਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੀ ਆਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ . ਮੈਨੂੰ ਬਸ ਇੱਕ ਪੰਝੀ ਰੂਬਲ ਦਾ ਨੋਟ , ਅਤੇ ਕੰਮ ਹੋ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਸੂਟ ਲੈ ਦਿਓ , ਮੈਂ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜਾਰ ਹੋਉਂਗੀ ਤੁਹਾਡੀ . . . . ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਦਹੇਜ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਈ , ਤਾਂ ਮਾਮਲਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵੱਖ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਕੁੱਝ ਦੇਵੋਗੇ . ”

ਸਟਿਚਕਿਨ ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਮੋੜੇ , ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੀਨੇ ਨਾਲ ਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਰਤ ਉੱਤੇ ਗੌਰ ਕਰਨ ਲਗਾ . ਫਿਰ ਇੱਕ ਸਾਹ ਭਰਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲਿਆ :
“ਇੰਨੀ ਫੀਸ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗੀ”

“ ਕੀ ਕਿਹਾ , ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਪਹਿਲੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ , ਜਦੋਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ , ਤਦ ਅਸੀਂ ਘੱਟ ਰਕਮ ਲੈਂਦੇ ਸਾਂ . ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਦਾ ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਰਵਾਜ ਹੈ , ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਮਿਹਨਤਾਨੇ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਮਿਲਦਾ ਹੀ ਕੀ ਹੈ ? ਜੇਕਰ ਮੈਨੂੰ ਮਹੀਨੇ ਭਰ ਵਿੱਚ , ਬਿਨਾਂ ਉਧਾਰ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਦੇ ਪੰਝੀ ਰੂਬਲ ਦੇ ਦੋ ਨੋਟ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਸਮਝੂੰਗੀ . ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ . ਆਮ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ . ”

ਸਟਿਚਕਿਨ ਨੇ ਔਰਤ ਦੀ ਤਰਫ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਮੋਢੇ ਛੰਡੇ .

“ਤੁਹਾਡਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਪੰਝੀ ਰੂਬਲ ਦੇ ਦੋ ਨੋਟ ਪਾ ਲੈਣਾ ਛੋਟੀ ਕਮਾਈ ਹੈ ? ”

“ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੀ . ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਜਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਕਦੇ ਸੌ ਰੂਬਲ ਤੋਂ ਵਧ ਵੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਸਾਂ . ”

“ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਅਹਿਸਾਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲੇ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਇੰਨਾ ਅੱਛਾ ਕਮਾ ਸਕਦੀ ਹੈ . ਪੰਜਾਹ ਰੂਬਲ ! ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕਮਾਈ ਇੰਨੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ . ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਹੋਰ ਲਓ , ਥੋੜ੍ਹੀ . . . . ”

ਲੁਬੋਵ ਨੇ ਗਲਾਸ ਨੂੰ ਪਲਕ ਝਪਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ. ਸਟਿਚਕਿਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰ ਤੱਕ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ . ਫਿਰ ਬੋਲਿਆ :
“ਪੰਜਾਹ ਰੂਬਲ . . . . ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਭਾਵ ਛੇ ਸੌ ਰੂਬਲ . . . ਗਲਾਸ ਭਰ ਲਓ . . . ਕਿਉਂ , ਤੁਹਾਡੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਤਾਂ . . . ਲੁਬੋਵ ਗਰਿਗੋਰੀਏਵਨਾ , ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸੌਖ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੁਣ ਸਕਦੀ ਹੋ . ”

“ਮੇਰੇ ਲਈ ? ” , ਲੁਬੋਵ ਗਰਿਗੋਰੀਏਵਨਾ ਹੱਸਣ ਲੱਗੀ , “ਮੈਂ ਤਾਂ ਬੁਢੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ . ”

“ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ , . . . . ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੋ , ਚਿਹਰਾ ਵੀ ਭਰਵਾਂ ਹੈ , ਅਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਖੂਬੀਆਂ ਵੀ ਨੇ . . . . ? ”

ਲੁਬੋਵ ਆਤਮ ਗੌਰਵ ਨਾਲ ਫੁੱਲਦੀ ਹੋਈ ਸ਼ਰਮਾਉਣ ਲੱਗੀ . ਸਟਿਚਕਿਨ ਵੀ ਸ਼ਰਮ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਦੀ ਬਗਲ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਿਆ .

“ਸੱਚ ਦੱਸਾਂ , ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਆਕਰਸ਼ਕ ਹੋ . ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਖਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਰਚਾਓ , ਜੋ ਧੀਰ – ਗੰਭੀਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸੋਚ ਸਮਝਕੇ ਖਰਚ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ , ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਤਨਖਾਹ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਮਿਲੇ ਜੁਲੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਖੀ ਜਿੰਦਗੀ ਜੀ ਸਕੋਗੇ . . . ”

“ਓਹ ਨਿਕੋਲਾਈ ਨਿਕੋਲਾਏਵਿਚ , ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਹਿਣ ਵਿੱਚ ਵਹਿੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ . . . . ”

“ਕਿਉਂ , ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਸ ਕਹਿ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ . . . ”

ਇੱਕ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਪਸਰ ਗਈ , ਸਟਿਚਕਿਨ ਨੇ ਤੇਜ ਅਵਾਜ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਨੱਕ ਛਿਣਕੀ , ਅਤੇ ਲੁਬੋਵ ਆਪਣੇ ਲਾਲ ਹੋ ਗਏ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਲੱਜਾ ਨਾਲ ਉਸ ਵਲ ਦੇਖਦਿਆਂ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੀ :

“ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ , ਨਿਕੋਲਾਈ ਨਿਕੋਲਾਏਵਿਚ ? ”

“ਕਿਸ ਨੂੰ , ਮੈਨੂੰ ? ਪੰਝੱਤਰ ਰੂਬਲ , ਟਿਪਸ ਨੂੰ ਨਾ ਜੋੜਾਂ ਤਾਂ . . . . ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ , ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਅਸੀਂ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ‘ਖਰਗੋਸ਼ਾਂ’ ਦੇ ਜਰੀਏ ਵੀ ਕਮਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ . ”

“ਤੁਹਾਡਾ ਭਾਵ , ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ? ”

“ਓ ਨਹੀਂ , ‘ਖਰਗੋਸ਼’ ਅਸੀਂ ਬਿਨਾਂ ਟਿਕਟ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ .”

ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਕਫਾ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਰ ਗਿਆ . ਸਟਿਚਕਿਨ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੈਰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਅਤੇ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਫ਼ ਸੀ , ਘਬਰਾਹਟ ਵਿੱਚ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਚਲਾਉਣ ਲਗਾ .

“ਮੈਂ ਪਤਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨੌਜਵਾਨ ਕੁੜੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ , ” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ , “ਮੈਂ ਅਧਖੜ ਉਮਰ ਦਾ ਆਦਮੀ ਹਾਂ , ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਔਰਤ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਹੈ , ਜੋ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ . . . ਤੁਹਾਡੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇ . . . ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਆਤਮਸਨਮਾਨ ਵਾਲੀ . . . ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਭਰਵੀਂ , ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੀ . . . ”

“ਰਹਿਮ ਕਰੋ , ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਬੋਲੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ , ” ਲੁਬੋਵ ਗਰਿਗੋਰੀਏਵਨਾ ਆਪਣੇ ਕਿਰਮਚੀ ਹੋ ਗਏ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਰੁਮਾਲ ਨਾਲ ਢਕਦੀ ਹੋਈ ਖਿੜ ਖਿੜ ਹੱਸਣ ਲੱਗੀ.

“ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਸੋਚਣ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਹੈ ? ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਔਰਤ ਹੈਂ ਜੋ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਭਾ ਸਕੇ , ਉਹ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਹਨ ਜੋ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਟੀਕ ਹੋਣ . ਮੈਂ ਇੱਕ ਇਮਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਸੰਜਮੀ ਆਦਮੀ ਹਾਂ , ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਪਸੰਦ ਹਾਂ , ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਮੈਨੂੰ ਆਗਿਆ ਦਿਉ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਸੌਂਪਣ ਦੀ ! ”

ਲੁਬੋਵ ਗਰਿਗੋਰੀਏਵਨਾ ਦੀ ਅੱਖ ਵਿੱਚੋਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅੱਥਰੂ ਤਿਲਕ ਗਿਆ , ਹਲਕੀ ਜਿਹੇ ਹੱਸੀ , ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਵਜੋਂ ਗਲਾਸ ਨਾਲ ਗਲਾਸ ਟਕਰਾਏ .

“ਤਾਂ ਹੁਣ , ” ਹੋਣ ਵਾਲੇ , ਖੁਸ਼ , ਪਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ , “ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦਿਉ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਸ਼ਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ , . . . ਮੈਂ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿੜ ਇਨਸਾਨ ਹਾਂ , ਸੰਜਮੀ ਅਤੇ ਈਮਾਨਦਾਰ . ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਚੀਜਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਨਿਪੁੰਨ ਸਮਝ ਹੈ , ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਵੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਦੀ ਆਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ , ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵੀ ਕਿ ਉਹ ਸਮਝੇ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲਈ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਖਸ ਹਾਂ . ”

ਸਟਿਚਕਿਨ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਬੈਠ ਗਿਆ , ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਦੀਸ਼ੁਦਾ ਜਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਦੇ ਦਾਇਤਵਾਂ ਬਾਰੇ ਬੇਰੋਕ ਬੋਲਦਾ ਗਿਆ .

ਖਤਰਨਾਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀ ਹੈ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ : ਆਈ ਐਮ ਐਫ

ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ –  ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਦਰਾ ਕੋਸ਼ ( ਆਈ ਐਮ ਐਫ )  ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਯੂਰੋਜੋਨ  ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਮੰਦੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਮੰਡਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਐਸਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਇਸਦਾ ਵਿਆਪਕ ਅਸਰ ਪਏਗਾ ।  ਸੰਸਾਰ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਘਟ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਕਾਸ  ਦੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਖਤਰਨਾਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼  ਕਰ ਗਈ ਹੈ ।  ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਵਿਕਸਿਤ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚੋਂ ਉਭਰਣ ਦੀਆਂ ਜੋ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ,  ਉਹ ਕਮਜੋਰ ਸਾਬਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।  ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਪੂਰਵਾਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲ 2011 ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ  ਦੇ ਸਕਲ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਸਿਰਫ 1 . 5 ਫੀਸਦੀ ਰਹੇਗੀ ।

ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਦਰਾ ਕੋਸ਼  ( ਆਈ ਐਮ ਐਫ )  ਨੇ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਖਤਰਨਾਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ ।  ਆਈ ਐਮ ਐਫ  ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਮੰਦੀ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲ ਰਹੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਨੇ ਬੇਹੱਦ ਹੀ ਕਮਜੋਰ ਸੁਧਾਰ ਵਖਾਇਆ ਹੈ ।  ਆਈ ਐਮ ਐਫ  ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਸੁਧਾਰ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲਗਾਏ ਗਏ ਅਨੁਮਾਨ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਘੱਟ ਹੈ ।  ਧਿਆਨ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ 2008 ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜਬਰਦਸਤ ਆਰਥਕ ਮੰਦੀ ਦਾ ਸਾਮਣਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ।  ਲੇਕਿਨ 2010 ਆਉਂਦੇ – ਆਉਂਦੇ ਸੰਸਾਰ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਪਟਰੀ ਉੱਤੇ ਪਰਤਣ ਲੱਗੀ ਸੀ ।  ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਸਾਲ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਖਾਸਕਰ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਘਾਟਾ ਵਧਣ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੰਦੀ ਦੀ ਆਹਟ ਤੇਜ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।  ਆਈ ਐਮ ਐਫ  ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਤਾਜ਼ਾ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਫਿਰ ਤੋਂ ਮੰਦੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ,  ਜਿਸਦਾ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਆਰਥਕ ਹਾਲਤ ਉੱਤੇ ਭੈੜਾ ਅਸਰ ਪਏਗਾ ।

ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲ 2012 ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ  ਦੇ ਪੰਜ ਫੀਸਦੀ ਵਲੋਂ ਘੱਟਕੇ ਚਾਰ ਫੀਸਦੀ ਰਹਿਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ।  ਆਈ ਐਮ ਐਫ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਆਰਥਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਹੌਲੀ ਰਹੇਗੀ ।  ਆਈ ਐਮ ਐਫ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਕਨੇਡਾ ਹੀ ਏਸੇ ਦੇਸ਼ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਦੋ ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਹਿਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਆਈ ਐਮ ਐਫ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 2012 ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨ ਇੱਕ ਸਿਰਫ ਐਸਾ ਦੇਸ਼ ਰਹੇਗਾ ਜਿਸਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਤੇਜ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਭੁਚਾਲ ਅਤੇ ਸੁਨਾਮੀ ਦੀ ਤਰਾਸਦੀ ਝੱਲਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਾਪਾਨ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਆਇਆ ਹੈ ।  ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਸਾਲ 2011 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟੇਨ  ਦੇ ਆਰਥਕ ਵਿਕਾਸ  ਦੇ ਅਨੁਮਾਨ ਨੂੰ ਵੀ 1 . 5 ਫੀਸਦੀ ਵਲੋਂ ਘਟਾਕੇ 1 . 1 ਫੀਸਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ,  ਉਥੇ ਹੀ ਸਾਲ 2012 ਲਈ ਘੋਸ਼ਿਤ ਪੂਰਵਾ ਅਨੁਮਾਨ ਨੂੰ ਵੀ 2 . 3 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ  ਘਟਾਕੇ 1 . 6 ਫੀਸਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।  ਆਈ ਐਮ ਐਫ ਵਿੱਚ ਜਾਂਚ ਵਿਭਾਗ  ਦੇ ਨਿਦੇਸ਼ਕ ਓਲਿਵਰ ਬਲੈਕਾਰਡ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਰਥਕ ਬਹਾਲੀ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਕਮਜੋਰ ਹੋਈ ਹੈ ।

ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਇੱਕ ਕਦਮ  ਪਿੱਛੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹਨ ।  ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਮਿਲਕੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ।  ਧਿਆਨ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਆਈ ਐਮ ਐਫ ਨੇ ਗਰੀਸ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਕਰਾਰ  ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਨਿਰਧਾਰਤ ਅੱਠ ਅਰਬ ਯੂਰੋ ਦੀ ਰਾਹਤ ਕਿਸ਼ਤ ਤੋਂ ਵੰਚਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ।  ਗਰੀਸ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਆਈ ਐਮ ਐਫ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪਾਪੂਲਿਸਟ ਖਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਟੌਤੀ ਅਤੇ ਟੈਕਸਾਂ ਵਿੱਚ ਬੜੋਤਰੀ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰਖ਼ਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਅੰਨਾ ਹਜਾਰੇ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ – ਗਿਰੀਸ਼ ਮਿਸ਼ਰਾ

ਪਿਛਲੇ ਦੋ – ਢਾਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਅਮਰੀਕੀ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਉਮੀਦਵਾਨ ਵਿੱਖਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਹੀ ਪਲ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਗਰਸਤ ਨਜ਼ਰ  ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਅਤਿ ਉਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਅਤਿ ਅਵਸਾਦ  ਦੇ ਠੋਸ ਕਾਰਨ ਹਨ ।
ਅੱਜ ਤੋਂ ਲੱਗਭੱਗ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਸਮਝੌਤੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਖੱਬੇਪੱਖੀ  ਦਲਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸਨੀਤ ਯੂਪੀਏ  ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ,  ਫਿਰ ਵੀ  ਸਮਝੌਤੇ ਉੱਤੇ ਸੰਸਦ ਦੀ ਮੁਹਰ ਲੱਗ ਗਈ ।   ਇਸ ਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਿਖਿਆ।  ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਹੁਣ ਨਵਉਦਾਰਵਾਦੀ ਆਰਥਕ ਸੁਧਾਰ ਪਰੋਗਰਾਮ ਬੇਰੋਕਟੋਕ ਅੱਗੇ ਵਧਣਗੇ ਅਤੇ ਅਤਿ ਮੰਦੀ ਗਰਸਤ ਅਮਰੀਕੀ ਪੂੰਜੀ  ਦੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਭਾਰੀ ਮੌਕੇ ਮਿਲਣਗੇ ।  ਜੇਕਰ ਤੁਸੀ ਅਮਰੀਕੀ ਪੱਤਰ – ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖੋ ਤਾਂ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਭਰੇ ਬਿਆਨ ਅਤੇ ਲੇਖ ਮਿਲਣਗੇ ।  ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।  ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੋਨਿਆ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ  ਦੇ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਆਮ ਜਨ ਨੂੰ ਨਜਰਅੰਦਾਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।  ਇਸ ਲਈ ਖੇਤੀਹਰਾਂ ਦੀ ਕਰਜਾ ਮਾਫੀ ,  ਪੇਂਡੂ ਰੋਜਗਾਰ ਗਾਰੰਟੀ ਸਕੀਮ ,  ਸਮਵੇਤੀ ਵਿਕਾਸ ,  ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ,  ਭੋਜਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਆਦਿ  ਦੇ ਵੱਲ ਯੂਪੀਏ  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਦਮ ਵਧਾਏ  ।
ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ  ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਨਵਉਦਾਰਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਓਤ – ਪ੍ਰੋਤ ਆਰਥਕ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭਾਇਆ ।  ਰਘੁਰਾਮ ਜੀ ਰਾਜਨ ਅਤੇ ਕੌਸ਼ਿਕ ਬਸੂ ਨੇ ਕਈ ਬਿਆਨ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ।  ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ,  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਜਨ  ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਇਸ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਠੰਡੇ ਬਸਤੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਰੁਪਏ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀ ਖਾਤੇ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ।  ਨਾਲ ਹੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ  ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਟੌਤੀ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਕਿਨਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।  ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਇਸ ਉੱਤੇ 2009 – 2010 ਦੀ ਆਰਥਕ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।  ਹੁਣੇ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਿਵੇਸ਼  ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਿਖਿਆ ਸੀ ,  ਉਹ ਹੁਣ ਠੰਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਅਨੇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਮਰੀਕੀ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਗ਼ੁੱਸੇ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਹੈ ।

ਇਸਦਾ ਇਜਹਾਰ ਤਦ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਅੰਨਾ ਹਜਾਰੇ ਨੇ ਦਿਗਪਾਲ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਏਧਰ ਰਾਮਦੇਵ ਵੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਗਏ । ਮੁੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲ ਭਾਜਪਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਅੰਨਾ ਸੰਸਥਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਸੇਵਕ ਸੰਘ ਵਿੱਚ ਜੁੜੇ  ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪਿੱਛੇ ਵਿੱਖਣ ਲੱਗੇ ਅਮਰੀਕੀ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੇਰ – ਸਵੇਰ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਵੀ ਗੱਠਜੋੜ ਯੂਪੀਏ  ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲਵੇਗਾ ਉਹ ਉਸਦੇ ਹਿਤਾਂ ਲਈ ਮਜਬੂਤੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ ।

ਅਮਰੀਕੀ ਵਿੱਤੀ ‘ਦੈਨਿਕ ਦ ਵਾਲ ਸਟਰੀਟ ਜਰਨਲ’ ਵਿੱਚ ਜੁਲਾਈ 14 ਨੂੰ ਛਪੇ ਲੇਖ ‘ਏ ਰਡਰਲੈਸ਼ ਇੰਡੀਆ’ ਨੂੰ ਵੇਖੋ ।  ਇਸ ਵਿੱਚ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ  ਸੁਧਾਰ ਕਾਰਜਕਰਮਾਂ  ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦਿਸ਼ਾਹੀਣ ਹਨ ।  ਉਹ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਆਰੋਪਾਂ ਤੋਂ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ ।  ਉਹ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਰਾਜ ਰੂਪੀ ਜਹਾਜ ਨੂੰ ਆਰਥਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ।  ਅਖਬਾਰ ਨੇ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਆਰਥਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨਾਲ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਮ੍ਰਿਧੀ  ਨੂੰ ਲਿਆਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ 2009 ਵਿੱਚ ਸੱਤਾਰੂੜ ਹੋਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ  ਨੇ ਠੋਸ ਆਰਥਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਉਲੇਖਨੀ ਕਦਮ   ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ।  ਇਸਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਉੱਤੇ ਜਿਆਦਾ ਖ਼ਰਚ  ਦੇ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਕੀਤੇ ਹਨ ।  ਬਾਜ਼ਾਰ  ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਘਰੇਲੂ ਬਾਲਣ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾਵੇ ਮਗਰ ਇਹ ਨਾਕਾਫੀ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਕੰਟ੍ਰੋਲ- ਮੁਕਤ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਸੀ ।

ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਾਬੂ ਹੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ਸਰਕਾਰ ਪਟਰੋਲੀਅਮ ਪਦਾਰਥਾਂ ਉੱਤੇ ਸਬਸਿਡੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਮਗਰ ਕੈਰੋਸੀਨ ਤੇਲ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ,  ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨੂੰ ਪਟਰੋਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਇਸ ਧੰਦੇ ਨੂੰ  ਆਪਰਾਧਿਕ ਗਰੋਹ ਚਲਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਇੰਜ ਹੀ ਇੱਕ ਗਰੋਹ ਨੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਈਮਾਨਦਾਰ ਅਫਸਰ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈ ਲਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਰਿਸ਼ਵਤ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ।

ਜਰਨਲ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ,  ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੀ ਜੜ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਕਾਇਦੇ – ਕਾਨੂੰਨ ਹਨ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮਿਟ ਜਾਵੇਗਾ ।  ਇਹ ਵੀ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਮਨਰੇਗਾ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਧਿਆ ਹੈ ।  ਅਫਸਰ ਉਸਦੇ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਰਕਮ ਨੂੰ ਹੜਪ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।  ਖਾਧ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਬੰਧੀ ਬਿਲ  ਦੇ ਪਾਰਿਤ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲਈ ਰੱਖੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ 22 ਅਰਬ 40 ਕਰੋੜ ਡਾਲਰ ਦੀ ਰਕਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੜਪ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।   ਪੱਤਰ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹਜਾਰੇ ਅਤੇ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ  ਦੇ ਮੱਦੇਨਜਰ ਪ੍ਰਨਾਬ ਮੁਖਰਜੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕਿਸੇ ਬਿਹਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ-ਮੰਤਰੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਜੋ ਨੇਹਰੂ – ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ  ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ ।

ਇਸ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਪ੍ਰਵਕਤਾ  ਦੇ ਕਈ ਬਿਆਨ ਆਏ ਜੋ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਸਨ ,  ਜਿਵੇਂ ਮਿਸਰ ,  ਯਮਨ ,  ਸੀਰਿਆ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਜਨ ਉਭਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ ।  ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹਜਾਰੇ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਘੁਟਣੇ ਟੇਕਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਘੁਮਾਫਿਰਾ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।  ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਹਜਾਰੇ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਜਨ ਅਧਾਰ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਬਿਹਤਰ ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਤੱਦ ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਬਿਆਨਾਂ ਤੋਂ  ਆਪਣਾ ਪੱਲਾ ਝਾੜਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਤੋੜ – ਮਰੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਖਲ  ਦੇਣ ਦੀ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਮਰੀਕੀ ਪੱਤਰ – ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਰਾਏ – ਮਸ਼ਵਿਰਾ ਦੇਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ।  ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਵਾਲ ਸਟਰੀਟ ਜਰਨਲ ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਕੁੱਝ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਲਉ।  ਅਗਸਤ 17 ਨੂੰ ਛਪੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਿਵੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।  ਸਾਲ 2008 ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਿਖਰ ਤੇ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਡਿੱਗਦੇ – ਡਿੱਗਦੇ 2011 ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤੀਮਾਹੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਢਾਈ ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਤੇ ਆ ਗਿਆ ।  ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਗਲਤ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗਿਰਾਵਟ  ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਹੱਥ ਹੈ ।  ਹਾਲਾਂਕਿ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਲਈ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੁਨਾਫੇ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਵੀ ਉਦਯੋਗ – ਪੇਸ਼ਾ ਉਸਨਾਲ ਨਿੱਬੜਨ ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਹੈ ।  ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੀ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰਥ ਹੈ ।  ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੀਤੀਗਤ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਲਕਵਾ ਮਾਰ ਗਿਆ ਹੈ ।  ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਜੋਰ – ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1990  ਦੇ ਦਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ  ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਅਜ਼ਾਦ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਉਹ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ।  ਦੂਜੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਪਰੋਗਰਾਮ ਖਟਾਈ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਏ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ।  ਬਾਬਾ ਆਦਮ  ਦੇ ਜਮਾਨੇ  ਦੇ ਮਿਹਨਤ ਕਨੂੰਨ ਬਰਕਰਾਰ ਹਨ ,  ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ।  ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਗਤੀਰੋਧ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ ।  ਇਸ ਕਾਰਨ ਸੰਭਾਵੀ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਹੇ ।  ਭਾਰਤ  ਦੇ ਨੀਤੀ – ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਨਿਵੇਸ਼ਕ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ।  ਮੁਦਰਾਸਫੀਤੀ  ਦੇ ਵਧਣ ਨਾਲ ਘਰੇਲੂ ਬਚਤ ਅਤੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਭੈੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੈ ।  ਇਸ ਲਈ ਆਰਥਕ ਬੜੋਤਰੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼  ਦੇ ਜਰੀਏ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।  ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਰਿਝਾਣ ਲਈ ਸਾਰੇ ਜਤਨ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।  ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਤਾਂ ਬੜੋਤਰੀ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਹੌਲੀ ਹੋਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਬੜੋਤਰੀ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਵਧੇ ,  ਆਰਥਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਵੇ  ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜਗਾਰ  ਦੇ ਮੌਕੇ ਮਿਲਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਧੇ ਤਾਂ ਇਹ ਮੁੱਦਾ ਅੱਜ ਵਰਗਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ ।

ਇਸ ਪੱਤਰ ਨੇ 20 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅੰਨਾ ਹਜਾਰੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਦੁਰ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਉਹ ਸਿਰਫ ਬਾਹਰੀ ਅਤੇ ਸਤਹੀ ਲੱਛਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬੇਚੈਨ ਹਨ ।  ਉਸਨੇ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਮੁੱਲੋਲੀ ਨਾਮਕ ਆਪਣੇ ਸਰੋਤ ਦੀ ਬਿਨਾਂ ਉੱਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਜਾਰੇ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਭਾਜਪਾ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਘ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਿਤ ਹੈ ।  ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਰੋਤ ,  ਅਨਿਲ ਚੌਧਰੀ  ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਚੋਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ।  ਇਸਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਇੰਡਿਆ ਅਗੇਂਸਟ ਕੁਰਪਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ।  ਇਸ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ  ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਨਾ ਟੀਮ  ਦੇ ਮੈਬਰਾਂ  ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹਨ ।  ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਅਰੁੰਧਤੀ ਰਾਏ   ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ,  ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਨੂੰ ਫੋਰਡ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਧਨਰਾਸ਼ੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ।  ਤੁਲਸੀਦਾਸ ਦੀ ਮੰਨੇ ਤਾਂ \”ਸੁਰ, ਨਰ, ਮੁਨਿ, ਸਬਕੀ ਯਹੀ ਰੀਤਿ, ਸ੍ਵਾਰ੍ਥ ਲਾਗੀ ਕਰਹਿ ਸਬ ਪ੍ਰੀਤਿ।\”

ਪਿਛਲੇ 23 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਵਾਲ ਸਟਰੀਟ ਜਰਨਲ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਬਹੁ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਿਗਮ ਮਾਰਗਨ ਸਟੇਨਲੇ  ਦੇ ਇੱਕ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ  ਦੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕ ਬੜੋਤਰੀ ਦੀ ਦਰ 7 . 2 ਫ਼ੀਸਦੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਉਸਨੇ ਆਰਥਕ ਸੁਧਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਦਲਦਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਸੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਹਾਲਤ ਵਿਗੜੇਗੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵਧੇਗਾ ।  ਇਸਦੀ ਪਰਕਾਸ਼ਨਾ ਜਨ ਲੋਕਪਾਲ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹੋਏ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।  ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਨੀਤੀਗਤ ਸੁਧਾਰ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ।  ਛੋਟੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਦਰਵਾਜੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਜਾਣ ।  ਕੋਲਾ ਖਨਨ  ਦੇ ਖੇਤਰ  ਦੇ ਨਿਜੀ ਖੇਤਰ ਨੂੰ  ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਵੇ ।  ਬਾਲਣ ,  ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਉਰਵਰਕਾਂ  ਉੱਤੇ ਸਬਸਿਡੀ ਵਾਪਰੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਬਿਜਲੀ ਬੋਰਡ ਸਰਕਾਰ ਕੰਟ੍ਰੋਲ ਤੋਂ  ਅਜ਼ਾਦ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ  ਕਰ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੁਧਾਰ ਹੋਣ  ।  ਨਾਲ ਹੀ ਭੂਮੀ ਅਧਿਗ੍ਰਹਿਣ  ਦੇ ਕਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦਕ ਇਕਾਈਆਂ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾ ਹੋਵੇ  ।  ਅਗਲੇ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ  ਦੌਰਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੁੱਝ ਠੋਸ ਕਦਮ  ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਤਾਂ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਗੇਗਾ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਤਪਾਦਨ ,  ਰੋਜਗਾਰ  ਦੇ ਮੌਕੇ ਅਤੇ ਕਮਾਈ ਵਿੱਚ ਬੜੋਤਰੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਗੌਣ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਜਮਹੂਰੀਅਤ : ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਸ਼ਨ – ਸੁਰਜਨ ਜ਼ੀਰਵੀ

(ਇਹ ਲੇਖ ੨੦੦੮ ਵਿੱਚ ਨਿਸੋਤ ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਸੀ. ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਬਾਰੇ ਹੁਣ ਬਹਿਸ ਤੇਜ਼ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਹੈ.  ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਲੇਖ ਬਹਿਸ ਵਾਸਤੇ ਕਈ ਸੇਧਾਂ ਤੈਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ  ਤੇ ਅਰਥਪੂਰਨ ਬਹਿਸ ਲਈ ਅਧਾਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ . ਸੋ  ਯੂਨੀਕੋਡ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੈ ਇਹ ਲੇਖ. )
ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀ ਢੰਗ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਪਰਚਲਤ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਇਹ ਗੱਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਜੀ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਤੇ ਸੰਚਾਲਨ ਉਸ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ?
ਟੋਰਾਂਟੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮਾਰਕ ਕਿੰਗਵੈਲ ਨੇ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ “ਟੋਰਾਂਟੋ ਸਟਾਰ” ਵਿਚ ਛਪੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਧਾਰਨਾ “ਨਿਰੀ ਮਿਥਿਆ ਹੈ।”
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਪਾਲਿਟੀਸ਼ਨ ਸਿਆਣੀ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਦਲਾਲ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਏਨੀ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਹੋਣ ਕਿ ਟੈਕਸ-ਨੇਮਾਵਲੀ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀਭਰੀ ਪਾਲਣਾ ਦੇ ਇਵਜ਼ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਸਤਾਂ ਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਖਪਤ ਦੀਆਂ ਮੌਜਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਹੀ ਸਵਾਂਗ ਬਣਕੇ ਰਹਿ ਜਾਏ।
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਨੁਕਤੇ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੁੱਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਇੰਨ ਬਿੰਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ:
-ਜਮਹੂਰੀ ਅਮਲ ਵਿਚ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਵਧ ਰਹੀ ਬੇਵਸਾਹੀ ਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੋਣਾਂ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਪਾਲਿਟੀਸ਼ਨਾਂ ਦੇ “ਲਗਦਾ ਦਾਅ ਲਾਓ” ਦੇ ਸਨਕੀ ਵਤੀਰੇ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਮ ਭਲਾਈ ਤੇ ਨਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਨੀਤੀਆਂ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ।
-ਟੈਕਨਾਲੌਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੀ ਤਰੱਕੀ ਨੇ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੀਡੀਆ ਕੌਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਤਾਰਨ ਤੇ ਨਿਖਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਘਚੋਲਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਐਨੇ ਵਿਆਪਕ ਪੈਮਾਨੇ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਏਨੀ ਉਸਤਾਦੀ ਨਾਲ ਕਿ ਗੰਭੀਰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੋਚ ਕੁਵੇਲੇ ਦਾ ਰਾਗ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
-ਜਮਹੂਰੀ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਵਿਮੁਲਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਇਹ ਹੈ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਟੀਵੀ ਗਾਇਕ ਬਨਣ ਦੇ ਇੱਛਕ ਕਿਸੇ ਗੀਤਕਾਰ ਦੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸੰਭਾਵੀ ਮਾਡਲ ਦੀ ਚੋਣ ਵਿਚ ਆਮ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਗੂ ਦੀ ਚੋਣ ਨਾਲੋਂ ਦਸ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਐਂਗਸ-ਰੀਡ ਪੋਲ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਇਕ ਪੋਲ ਹੈ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਹਨਾਂ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚੁਣੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੇਵਲ 15 ਫ਼ੀ ਸਦੀ ਹੈ।
-ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾ ਕੇਵਲ ਟਕਰਾਅ ਰਹਿਤ ਤੇ ਇਕਸੁਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ ਸਗੋਂ ਇਸਨੇ ਦੁੱਖ ਦਲਿਦਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਵਿਹੜੇ ਤੇ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪਾੜੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਡੰਬਣਾ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਕਸਤ ਪੱਛਮੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਧਨਾਢ ਦੇਸ਼ “ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ-ਸਾਰੀ ਮੌਜ ਮਸਤੀ” ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਚੌੜੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਪਾਸਿਉਂ Aੁੱਕਾ ਹੀ ਬੇਧਿਆਨ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਲਈ ਪਾਣੀ, ਅੰਨ ਤੇ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਸੰਕਟ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।
-ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਪਾੜੇ ਦਾ ਅਮਲ ਜਿੰਨੀ ਅਣਮੰਨੀ ਸ਼ਕਲ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਬਣਾਉਟੀ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਸਵੈਸਜੇ ਮਹਾਪੁਜਾਰੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਵਧ ਰਿਹਾ ਇਹ ਪਾੜਾ ਹੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਅਸਲ ਪਛਾਣ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਇਹ ਪਾੜਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਲਈ ਆਮ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਪਾਉਣ ਲਈ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕੀ ਕੀ ਜਾਲ ਨਹੀਂ ਬੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਪਰਚਾਰ ਦੇ ਕੀ ਕੀ ਹੱਥਕੰਡੇ ਨਹੀਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਉਚੇਚਾ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਸੋਚਵਾਨ ਵਧ ਰਹੇ ਪਾੜੇ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਜਾਪੇ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਅਧਰਮੀ, ਤਖ਼ਰਬੀਕਾਰ ਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ-ਦੁਸ਼ਮਨ ਹੋਣ।
ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹਿਸ ਹੁੰਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਖਰ ਕੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਉੱਨਤ ਤੇ ਧਨੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕੰਗਾਲੀ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਜਾਂ ਕਿੰਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਏਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਘਰਿਆਂ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਕਿ ਕੀ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਵੱਧਦਾ ਪਾੜਾ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ? ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਬਹਿਸ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾ ਨਿਸਚਿਤ ਹਨ। ਬਹੁਤੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਬਹਿਸ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਫੂਡ ਬੈਂਕਾਂ, ਪਰਮਾਰਥਵਾਦ, ਰੱਬ-ਤਰਸੀ ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਉੱਦਮ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮਾਹੌਲ ਹੀ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਸਿਆਸਤ ਤਿੱਖਾ ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਮੋੜ ਤਾਂ ਕੱਟ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਲੋਕ ਭਲਾਈ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਉਹ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹਕੇ ਕਰਨੋਂ ਸੰਗਦੀ ਹੈ।
-ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਕੇਵੇਂ ਤੇ ਉਪਰਾਮਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅੱਤ ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰ ਦਾ ਪਾਪੂਲਰ ਕਲਚਰ ਅਤੇ “ਸੋਚਹੀਣ-ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ” ਵੀ ਪੂਰਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ- “ਸੋਚਹੀਣ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ” ਇਸ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਕਿ ਆਰਥਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੌਖੇ ਲੋਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੇ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਖਪਤ ਦੇ ਹਬੜੇਵੇਂ ਦਾ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਨਣ ਦੀ ਸੁਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ਕਿ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੇ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਸਮਾਜੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਤੇ ਸਦਾਚਾਰਕ ਪੱਖੋਂ ਕਿੰਨਾ ਮਹਿੰਗਾ ਮੁੱਲ ਵਸੂਲ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਬੇਰੂਹ ਤੇ ਮੁਰਦਾ-ਦਿਮਾਗ਼ ਟੈਲੀਵਿਯਨ ਇਸ ਸਾਰੇ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਨੁਕਤਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪੱਖ ਵੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮੌਜੂਦਾ ਢੰਗ ਦੇ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਵਿਰੂਪਣ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਜਿਵੇਂ, ਉੱਨਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਦੋ-ਪਾਰਟੀ ਸਰਕਸ ਵਿਚ ਵੱਟ ਜਾਣਾ। ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਇਕ ਰਸਮੀ ਜਿਹਾ ਵਿਗਿਆਪਨ ਬਣਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੱਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਿੜ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸਿੱਕਾ ਚੱਲਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਦੋ ਮੁੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਪਰਵਾਨਤ ਵਿਚਾਰ ਪਰਚੱਲਤ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਤੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰਹਿਪੰਧ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੀ ਇਧਰ ਓਧਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਹੜੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਰੜਾਈ ਨਾਲ ਘੋਖਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇਸਦੇ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਵਾਲ ਬਣਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਪੱਕੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਸਿਆਸੀ ਪਿੜ ਵਿਚ ਵੱਖਰੇ ਪੱਖ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਣ। ਭਾਵੇਂ ਆਮ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦੇ ਲਈ ਮੀਡੀਏ, ਮਾਲੀ ਸਾਧਨਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਧਵਾਸ਼ਵਾਸ਼ੀ ਤੇ ਹਊਏਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਇਸਦੇ ਲਈ ਜਮਹੂਰੀ ਨੇਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣ ਵੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਲਈ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਭਾਵੇਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਮੈਕਾਰਥੀਵਾਦ ਦਾ ਦੌਰ ਹੁਣ ਪੁਰਾਣੀ ਗੱਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਨੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਮਨ ਨੂੰ ਮੱਲ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਧੇਰੇ ਸੱਜਰੀ ਮਿਸਾਲ ਚਾਹੀਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਪ੍ਰਸਾਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੁੱਢੋਂ ਸੁੱਢੋਂ ਝੂਠ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣ, ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ, ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਸੂਹਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ, ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਸਮੇਤ ਅਣਗਿਣਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰਨ, ਗੁਆਨਟਾਨਾਮੋ ਜਿਹੀਆਂ ਮੱਧਕਾਲ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀਆਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਲੁਕਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਾਇਮ ਕਰਨ, ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਭਖੀਏ ਉਧੇੜਨ ਆਦਿ ਜਿਹੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਜਿਹੇ ਕਿਹੜੇ ਜਮਹੂਰੀ ਨੇਮ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੁਸ਼ ਪ੍ਰਸਾਸ਼ਨ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਨਹੀਂ ਲਿਤਾੜ ਰਿਹਾ!
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀ ਨੇਮਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਕਰਨ ਦਾ ਰੁਝਾਣ ਜਮਹੂਰੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਇੰਤਹਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਬੁਸ਼ ਪ੍ਰਸਾਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਇਕ ਅਸੁਖਾਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਹਕੂਮਤ ਚਲਾ ਰਹੀ ਕਿਸੇ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਂ ਕਥਿਤ ਗੁਨਾਹਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਚੋਣਕਾਰ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਫੇਰ ਸਾਲਾਂਬੱਧੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਭੁਗਤਦੇ ਹਨ। ਓਨਟਾਰੀਓ ਵਿਚ ਇੰਝ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਨੇ ਐਨਡੀਪੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹਟਾਕੇ ਕੰਜ਼ਿਰਵੇਟਿਵ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਹੈਰਿਸ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਆਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗ਼ਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ, ਹੈਰਿਸ ਸਰਕਾਰ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ, ਸਮਾਜੀ ਸੇਵਾਵਾਂ, ਵਿਦਿਆ ਤੇ ਜਨ-ਭਲਾਈ ਦੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਹੈਰਿਸ ਸਰਕਾਰ ਕਦੋਂ ਦੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦੀ ਕੀਤੀ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਅਸਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਥਾਂ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠੀ ਲਿਬਰਲ ਪਾਰਟੀ ਵੀ ਵਿਤੀ ਸੰਕੋਚ ਦੇ ਨਾਂਅ ਹੇਠ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਬਹੁਤਾ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ। ਓਨਟਾਰੀਓ ਤਾਂ ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇਕ ਸੂਬਾ ਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸਦੇ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਦੇ ਗ਼ਲਤ ਨਿਰਣੇ ਦੇ ਮਾਰੂ ਸਿੱਟੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰਹੇ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹੀ ਗੱਲ ਅਮਰੀਕਾ ਜਿਹੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਤਬਾਹਕੁਨ ਸਿੱਟੇ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭੁਗਤਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ -ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਦੋਂ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਬੁਸ਼ ਜਿਹੇ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੋਵੇ ਜਿਹੜਾ ਰੱਬ ਦਾ ਖਾਸ ਏਲਚੀ ਹੋਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਭਰਮਜਾਲ ਵਿਚ ਐਨਾ ਖੁੱਭਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਨਾ ਆਉਣ।
ਮੁਸੀਬਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਆਗੂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਕੋਲ ਸਿਵਾਏ ਇਸਦੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੀਆਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਆਪਹੁਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਬਸੀ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ ਰਹਿਣ। ਇਹ ਗੱਲ 2004 ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਚੋਣਾਂ ਵੇਲੇ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਬੁਸ਼ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੇ ਬਦੇਸ਼ੀ ਨੀਤੀਆਂ ਖੁਦ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਉਦੋਂ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਦੇ ਸਹਿਮ ਵਿਚੋਂ ਭੜਕਿਆ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਬੁਖ਼ਾਰ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸੇ ਬੁਖ਼ਾਰ ਦੀ ਘੂਕੀ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੁਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਅਮਰੀਕੀ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆਈ ਹੈ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਬੁਸ਼ ਨੂੰ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਉਂਦੇ ਨੂੰ ਛੇ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਲੰਘ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ 3000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਮਰੀਕੀ ਸੈਨਿਕ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ 25 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੈਨਿਕ ਲੂਲ੍ਹੇ-ਲੰਗੜੇ ਹੋ ਕੇ ਘਰੀਂ ਪਰਤ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਕੌਮੀ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਇਕ ਖਰਬ ਡਾਲਰ ਦੀ ਢਾਅ ਲੱਗ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਕੈਟਰੀਨਾ ਤੂਫ਼ਾਨ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਸਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਬੁਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਦਰਦ ਨਹੀਂ।
ਪਰ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਨੁਕਸਾਨ ਉਸ ਭਿਆਨਕ ਬਰਬਾਦੀ ਤੇ ਖ਼ੂਨ ਖਰਾਬੇ ਦਾ ਪਾਸਕੂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬੁਸ਼ ਦੇ ਮਨਸੂਬਿਆਂ ਕਾਰਨ ਇਰਾਕ ਨੂੰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਤੇ ਹੋਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੁਸ਼ ਦੇ “ਜਮਹੂਰੀਅਤ-ਵਰਤਾਊ” ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਮੁਅਤਬਰ ਮੈਡਕਿਲ ਜਰਨਲ “ਲੈਨਸੈਟ” ਅਨੁਸਾਰ, ਸਾਢੇ ਛੇ ਲੱਖ ਇਰਾਕੀ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤੇ ਐਨੀ ਹੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਬੇਘਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਿਸਦਾ ਸਾਰਾ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚਾ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਖ਼ਾਨਾਜੰਗੀ ਕਾਰਨ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦਰਜਨਾਂ ਲੋਕ ਕਤਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਘਰ ਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪਨਾਹ ਲੱਭਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਿਸਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਤੇ ਮਹੱਲਿਆਂ ਵਿਚ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਅਮਰੀਕੀ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਤਸੱਲੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਅੰਤ ਨੂੰ ਬੁਸ਼ ਦੀ ਰੀਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਤੇ ਸੈਨੇਟ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਪਰ ਇਰਾਕ ਦੇ ਮੁਸੀਬਤ ਮਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਤਸੱਲੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਘੋਰ ਅਨਿਆਂ ਲਈ ਕਿਸਦਾ ਦਰ ਖੜਕਾਉਣ?
ਆਪਣੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਅਮ੍ਰੀਕੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬੁਸ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੱਦ ਉੱਤੇ ਅੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। 21 ਹਜ਼ਾਰ ਹੋਰ ਸੈਨਿਕ ਇਰਾਕ ਭੇਜਣ ਤੇ ਜੰਗ ਨੂੰ ਹੋਰ ਭੜਕਾਉਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਐਲਾਨਾਂ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਉਸ ਧਰਵਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਝੂਠਾ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਅਮਰੀਕੀ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੀਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਹਾਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਕਿਸੇ ਚੁਣੇ ਆਗੂ ਨੂੰ ਪਾਗ਼ਲਪਨ ਦੇ ਰਾਹੇ ਪੈਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਲਾਚਾਰਗੀ ਦਾ ਕੋਈ ਇਲਾਜ ਹੈ? ਇਹ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਲਿਖਣ, ਬੋਲਣ, ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣ ਅਤੇ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਕਰਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਜਮਹੂਰੀ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਜਦ ਤੱਕ ਅਸਰ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਸਿਰ ਤੋਂ ਲੰਘ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਣਸੁਣੀ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਇਹ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਬਦਦਿਲੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗੀ?
ਇਸ ਵੇਲੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਰਾਏ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਕੰਮ ਚਲਾਊ ਜਿਹੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਨਿਭਾਅ ਦੀ ਮਿਆਦ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੋਣ ਦਿਵਸ ਤੱਕ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਚੋਣ ਪਰਚੀਆਂ ਦੇ ਡੱਬੇ ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਲੋਕ ਰਾਏ ਪ੍ਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਵਤੀਰਾ “ਤੂੰ ਕੌਣ ਮੈਂ ਕੌਣ” ਵਾਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਂਝ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚੋਲੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਕਰਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰੇ ਉਤਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਮੁਅਸਰ ਢੰਗ ਲੱਭਣਾ ਪਵੇਗਾ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕ ਰਾਏ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਦਖ਼ਲ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੀ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆਪਹੁਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਰੋਕ ਸਕੇ। ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਮਹੂਰੀ ਤਰੀਕੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਰਾਏ ਵਰਤ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਸੱਭ ਕੁੱਝ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹਕੂਮਤਾਂ ਆਪਣੀ ਆਈ ‘ਤੇ ਆਈਆਂ ਹੋਣ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ਼ ਵੀ ਲੋਕ ਰਾਏ ਨੂੰ ਵਗਲਣ ਤੇ ਬੇਬੱਸ ਕਰਨ ਦੇ ਹਰਬਿਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਨਿਸਤਾਰੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਇਦ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਉੱਤੇ ਮੁੜ ਤੋਂ ਝਾਤ ਮਾਰਨੀ ਪਏਗੀ। ਇਸਦੇ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਗੱਲ ਯਕੀਨੀ ਬਨਾਉਣੀ ਪਏਗੀ ਕਿ ਚੋਣਾਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੋਣ, ਵਕਤੀ ਨਾਅਰਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ। ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਣਾ ਪਏਗਾ ਕਿ ਨੀਤੀ-ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਇਕ ਪੱਕੇ ਅਸੂਲ ਤੇ ਅਮਲ ਦਾ ਰੂਪ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲ਼ੇ।
ਭਾਵੇਂ ਆਦਰਸ਼ਕ ਪੱਧਰ ਦੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਐਨੀ ਨੇੜੇ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਉਰਾਂ ਦੇ ਪੜਾਅ ਲਈ ਵੀ ਧਨ ਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਦਖ਼ਲ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਕਦਮ ਤਾਂ ਚੁੱਕਣੇ ਹੀ ਪੈਣੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਨਵੇਂ ਬਦਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਲੱਗਭੱਗ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹੜਾ ਇਕੋ ਲੀਹੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹਿਸ ਵਿਚ ਨਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪਹਿਲੂ, ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰੀਪੇਖ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਪ੍ਰੋ ਮਾਰਕ ਕਿੰਗਵੈਲ ਨੇ ਠੀਕ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਹਰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪੈਂਤੜਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਗ਼ੈਰ-ਜਮਹੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਣ ਦਾ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਬੁੱਝਣ ਦਾ ਜਾਂ ਅਜਿਹੇ ਜਬਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਸਦਾ ਕੋਈ ਪਰਮਾਣ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਅਜਿਹੇ ਦਾਅਵੇ ਪਿੱਛੇ ਇਹ ਆਪਹੁਦਰੀ ਧਾਰਨਾ ਲੁਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਦਾ ਕਥਨ ਹੀ ਅਸਲ ਸੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਜਾਂ ਪਰਖ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ। ਜਿਹਨਾਂ ਨੀਤੀਵਾਨਾਂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਦਾਅਵਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇਕ ਤੇ ਅੰਤਲੀ ਦਲੀਲ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੁੱਝ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ, ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਦੋਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਐਲਾਨ ਜਾਂ ਪੈਤੜਾਂ ਸਰਵਜਨਕ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਕਰੜੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘੇ। ਸਰਵਜਨਕ ਦਲੀਲ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭਵਿੱਖਮੁਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਹੋਰ ਨੇੜ ਹੋਣ, ਹੋਰ ਬਿਹਤਰ ਹੋਣ ਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਿਸ਼ਟ ਹੋਣ ਲਈ ਉਦਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋ ਕਿੰਗਵੈਲ ਦਾ ਇਕ ਨੁਕਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਨਿਯਮਕਾਰੀ ਆਦਰਸ਼ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਨਿਆਂ ਹੈ। ਸੱਚ ਨਿੱਜੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਬੱਝਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਮੂਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਸੋਚ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਨਿਆਂ ਦਲੀਲ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਰਮਨ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ਰ ਜਰਗਨ ਹੇਬਰਮਸ ਦੇ ਇਸ ਕਥਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜੀ ਨਿਆਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਅਜਿਹੀ ਬਿਹਤਰ ਦਲੀਲ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਿਨਾ ਤਾਕਤ ਦੇ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਮਨਵਾ ਲੈਣ ਦਾ ਦਮ ਹੋਵੇ। ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਬਲਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲ ਸੰਵਾਦ ਇੱਕੋ ਇਕ ਮਿਆਰ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਜਮਹੂਰੀ ਤਰਤੀਬਾਂ ਦੀ ਘੋਖ ਪਰਖ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਲਈ ਜੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ।
ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ਢਾਅ ਲਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਪ੍ਰੋ ਕਿੰਗਵਲ ਨੇ ਗਿਣਵਾਈਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਰਾਜਨੀਤਕ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀਕਰਣ ਤੇ ਨਾਗਿਰਕਾਂ ਦਾ ਸਨਕੀ ਵਤੀਰਾ ਤੇ ਅਵੇਸਲਾਪਨ।
ਹਕੂਮਤ ਉੱਤੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਹਾਵੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਚਿਹਰਾਹੀਣ ਹੋ ਜਾਣਾ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕੋਤਾਹੀ ਜਾਂ ਕਸੂਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਸ਼ੀ ਕੌਣ ਹੈ? ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸਨਕੀ ਵਤੀਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ “ਜੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਹੋਣ ਦਿਓ”। ਜਦੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਲਈ ਜਵਾਬਦੇਹ ਕੌਣ ਹੈ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਤੇ ਮਾੜਾ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਬਣਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਇਕ ਮੂਲ ਗੁਣ ਦਾ ਖਾਤਮਾ।
ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੋ ਕਿੰਗਵੈਲ ਨੇ ਅਨੁਪਾਤਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਬਾਹੂਬਲ ਅਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਗਲਬੇ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲੋਂ ਜਿੰਨਾ ਦੂਰ ਰਖਿਆ ਜਾਏ ਓਨਾ ਹੀ ਚੰਗਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਇਸ ਪੇਚੀਦਾ ਮਸਲੇ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਕੋਈ ਸੁਝਾਅ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।
ਭਾਵੇਂ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਬਾਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਸਾਰੇ ਨੁਕਤੇ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਵਾਜਬ ਹਨ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਭੁੱਲਣੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀ ਕਿ ਇਹ ਚਰਚਾ ਜਿਸ ਬੁਨਿਆਦੀ ਆਵੱਸ਼ਕਤਾ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਸਰਵਜਨਕ ਦਲੀਲ ਜਾਂ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਲੋੜ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਆਵੱਸ਼ਕਤਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ। ਅਜਿਹੀ ਪੂਰਤੀ ਨੂੰ ਅਸੰਭਵ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੋ ਕਿੰਗਵੈਲ ਨੇ ਉਚੇਚਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਹਨ, ਖਪਤਵਾਦ ਦੀ ਆਪਾਧਾਪੀ ਭਰੀ ਖਰਮਸਤੀ ਤੇ 12 ਸਾਲ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਪੱਧਰ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤਾਣਾ ਬਾਣਾ। ਪਰ ਦੇਖਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਇੱਥੇ ਹੀ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਇਹਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਪੱਖ ਵੀ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਅਜਿਹੇ ਮਾਂਦਰੀਆਂ, ਮਸ਼ਕੂਕ ਮਾਹਰਾਂ, ਉਸਤਾਦਾਂ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਧੰਦਾ ਹੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਾਲਿਟੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਵਜਨਕ ਦਲੀਲ ਦੀ ਕਠਿਨ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅਖੌਤੀ ਚੋਣ-ਮਾਹਿਰ ਚੁਤਰਾਈ ਭਰੇ ਭਾਸ਼ਣ, ਚਲਾਕੀ ਭਰੇ ਦਾਅਪੇਚ, ਭੇਸ ਵਟਾ ਲੈਣ ਦੇ ਗੁਰ, ਤੁਅੱਸਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਤੇ ਇਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹੋਰ ਸਿਆਸੀ ਤਾਗੇ ਤਵੀਤ ਵੇਚਦੇ ਹਨ। ਸਿਆਸੀ ਨੁਸਖਿਆਂ ਦੇ ਇਹ ਪੀਰ ਐਨੇ ਅਨਾੜੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਸੌਦੇ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਸਰਵੇਖਣਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਤੇ ਪੋਲਸਟਰ ਫਰਮਾਂ ਵਲੋਂ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਤਵ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ, ਆਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਝੁਕਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਸਿਆਂ ਨੂੰ ਆਂਕਣਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਕੁੰਡਲੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਲੈਕਟਰਾਂਨਿਕ ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਇਲਮ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਮਾਂਦਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੂੜ ਕਲਾ ਵਿਚ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸੂਖ਼ਮਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਹਊਏ ਕਿਵੇਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰਾਹ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਭਟਕਾਉਣਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਮਾਹਿਰ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੁੱਧੂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਪਰ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮੋੜਾਂ ਉੱਤੇ ਇਹ ਲੋਕ-ਰਾਏ ਨੂੰ ਭੁਚਲਾਉਣ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਸਾਰੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦਾ ਸੱਭ ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪੱਖ ਇਹੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਏਨੀ ਕੁ ਟਿੱਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕਥਿੱਤ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਭੀੜ ਆਪਣੇ ਆਪ ਇਕੱਠੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਹ ਉਸ ਪੇਤਲੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਉਪਜ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਿਆਸੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵਕਤੀ ਨਾਅਰੇ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਤਾਣਾ ਪੇਟਾ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਲਈ ਬਣਾਉਟੀ ਆਸਰਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਐਨੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਭਰਿਸ਼ਟ ਪਾਲਿਟੀਸ਼ਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਤਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਦੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਛਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਰਾਹ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਜਨਸਾਧਾਰਨ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ? ਇਸ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਉਸ ਕੁੜਿਕੀ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾਏ ਜਿਸਨੂੰ ਪ੍ਰੋ ਕਿੰਗਵੈਲ ਨੇ “ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਗਲਬੇ” ਦਾ ਨਾਂਅ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਗਲਬੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵੀ ਤਾਂ ਕਈ ਹਨ। ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਰਤੀ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਈ ਭੁਜਾਵਾਂ ਹਨ। ਜੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਭੁਜਾ ਲਾਬੀਇੰਗ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੀ ਭੁਜਾ ਨੇ ਟੀਵੀ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਪਰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤੀਜੀ ਭੁਜਾ ਨੇ ਧਰਮ, ਇਖਲਾਕ ਤੇ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਦਾ ਗੁਰਜ ਚੁੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੀਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਭੁਜਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਅਸਤਰ ਸਸ਼ਤਰ ਸਾਂਭੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਨ ਤੇ ਰਸੂਖ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਖ੍ਰੀਦਿਆ ਤੇ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਵਿਸ਼ਸ਼ਟ ਵਰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਤਜਵੀਜ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਚੋਣ ਖਰਚਿਆਂ ਲਈ ਨਿੱਜੀ ਵਸੀਲਿਆਂ ਤੋਂ ਫੰਡ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇਹ ਖਰਚੇ ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਿਚੋਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ। ਪਰ ਕੀ ਇਹ ਉਪਾ ਵਸ਼ਿਸ਼ਟ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋਵੇਗਾ?
ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸੂਝਵਾਨ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਤੇ ਜਗਿਆਸਾ ਨੂੰ ਟੁੰਬਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕਿ ਇਹ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਬਾਰੇ ਕਤਈ ਨਿਰਣੇ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਤਾਂ ਵੀ ਜੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ, ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਨਾਗਰਿਕ -ਬਹਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਥਮ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਨ। ਇਸੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਨਿਸੋਤ ਹੀ ਇਹ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।